احسان چیست؟ احسان همان است که در نهان و آشکار، و در گفتار و کردار خویش خداوند را ببینی. عمل نیکی است که به بهترین وجه و به خاطر رضای خداوند صورت بگیرد.
احسان چیست؟
احسان همان است که در نهان و آشکار، و در گفتار و کردار خویش خداوند را ببینی. عمل نیکی است که به بهترین وجه و به خاطر رضای خداوند صورت بگیرد.
انواع احسان
از هر فرد مسلمان انتظار می‌‌رود که در همه‌ی کارهایش به «احسان» پایبند بوده و آن را به جای آورد. در این مورد حضرت پیامبر صلی الله علیه و سلّم می‌‌فرماید: «إِنَّ اللهَ كَتَبَ الإِحْسَانَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ فَإِذَا قَتَلْتُمْ فَأَحْسِنُوا الْقِتْلَةَ وَإِذَا ذَبَحْتُمْ فَأَحْسِنُوا الذَّبْحَ وَلْيُحِدَّ أَحَدُكُمْ شَفْرَتَهُ فَلْيُرِحْ ذَبِيحَتَهُ». [مسلم]
یعنی: «هر آئینه خداوند احسان و نیکی را بر هر چیز واجب نموده است، پس چون کشتید، نیکو بکشید و چون حیوانی را ذبح نمودید، نیکو ذبح کنید، باید که یکی از شما تیغ خود را تیز کند و ذبیحه‌ی خود را راحت نماید».
انواع احسان
احسان در رابطه با خداوند. در این حالت، انسان وجود خدا را در همه‌ی لحظات و در همه حال احساس می‌‌کند، خصوصا در هنگام عبادت، خداوند جل جلاله را حاضر می‌‌داند به طوری که انگار او را می‌‌بیند و به او نگاه می‌‌کند. حضرت پیامبر صلی الله علیه و سلّم می‌‌فرماید: «الإِحْسَانُ أَنْ تَعْبُدَ اللهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ». [متفق علیه] یعنی: «احسان یعنی: اینکه خدا را چنان بپرستی که گویی او را می‌‌بینی. اگر تو او را نمی‌‌بینی او ترا می‌‌بیند».
نیکی با والدین
فرد مسلمان باید همواره در حق والدین خویش نیکی کند، به آن‌ها غذا داده، حقشان را ادا کند، و آن‌ها را نرنجاند. خداوند می‌‌فرماید: «وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا» [الإسراء: 23]. یعنی: «و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر [خود] احسان کنید...».
نیکی با خویشاوندان
فرد مسلمان با نزدیکان خود رئوف و مهربان است، به خصوص با خانواده‌ی خود، برادران و نزدیکان و والدینش، به دیدار آن‌ها رفته و صله‌ی رحم را بجای می‌‌آورد. خداوند متعال می‌‌فرماید: «وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ» [النساء: 1]. یعنی: «...پروا دارید و از خدایى که به [نام] او از همدیگر درخواست مى کنید پروا نمایید و زنهار از خویشاوندان مبرید..».
حضرت پیامبر صلی الله علیه و سلّم می‌‌فرماید: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُبْسَطَ لَهُ فِى رِزْقِهِ (يُوَسَّع له فيه)، وَأَنْ يُنْسَأَ لَهُ فِى أَثَرِهِ (يُبارك له في عمره)، فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ». [متفق علیه] یعنی: «کسی که دوست بدارد اینکه روزی‌اش فراخ گردیده و عمرش طولانی گردد، باید صله‌ی رحمش (پیوستگی با نزدیکان) را پیوسته بدارد». و باز پیامبر صلی الله علیه و سلّم می‌‌فرماید: «مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ». [بخاری] یعنی: «...آنکه بخدا و روز آخرت ایمان دارد، باید در انجام صلهء رحم پیوسته اقدام کند...».
فرد مسلمان بهتر است صدقه را به نزدیکان خود بدهد، حضرت پیامبر صلی الله علیه و سلّم فرمودند: «الصَّدَقَةُ عَلَى الْمِسْكِينِ صَدَقَةٌ وَهِىَ عَلَى ذِى الرَّحِمِ ثِنْتَانِ صَدَقَةٌ وَصِلَةٌ». [ترمذی]. یعنی: «صدقه بر مسکین یک صدقه است، اگر برای قرابت دهد دو تا است: هم صدقه، و هم صله‌ی رحم».
با همسایگان نیکی کردن: مسلمان باید با همسایه‌های خود با خوبی رفتار کند و آن‌ها را گرامی بدارد، طبق فرموده‌ی حضرت پیامبر صلی الله علیه و سلّم: «مَا زَالَ جِبْرِيلُ يُوصِينِى بِالْجَارِ حَتَّى ظَنَنْتُ أَنَّهُ لَيُوَرِّثَنَّهُ». [متفق علیه].
از نشانه‌های کامل بودن ایمان فرد اذیت نکردن همسایه است. حضرت پیامبر صلی الله علیه و سلّم می‌‌فرماید: «مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلاَ يُؤْذِ جَارَهُ». [متفق علیه] یعنی: «آنکه ایمان به خدا و روز آخرت دارد، باید همسایه‌اش را اذیت نکند...».
مسلمان در برابر بدرفتاری همسایه نیکی می‌‌کند. مردی به نزد ابن مسعود رضی الله عنه رفته و بیان کرد: همسایه‌ام مرا اذیت می‌‌کند و مرا دشنام می‌‌دهد و زندگی را بر من تنگ کرده است. ابن مسعود رضی الله عنه به او گفت: برو که او در مورد تو خدا را نافرمانی می‌‌کند ولی تو در مورد او از خدا اطاعت کن.
روایت می‌‌کنند از حضرت پیامبر صلی الله علیه و سلّم در مورد حق همسایه که فرموده است: «إذا استعان بك أعنتَه، وإذا استقرضك أقرضتَه، وإذا افتقر عُدْتَ عليه (ساعدته)، وإذا مرض عُدْتَه (زُرْتَه)، وإذا أصابه خير هنأتَه، وإذا أصابته مصيبة عزَّيته، وإذا مات اتبعتَ جنازته، ولا تستطلْ عليه بالبناء، فتحجب عنه الريح إلا بإذنه، ولا تؤذِه بقتار قِدْرِك (رائحة الطعام) إلا أن تغرف له منها، وإن اشتريت فاكهة فأهدِ له منها، فإن لم تفعل، فأدخلها سرًّا، ولا يخرج بها ولدك ليغيظ بها ولده». [طبرانی] یعنی: «هرگاه از تو کمک طلبید، یاری اش رسانی. اگر قرض خواست به او قرض بدهی. چون تهیدست گردد او را کمک نمایی. هرگاه بیمار شود به عیادتش بروی. اگر سود و خوشی یابد تبریکش گویی. چون مصیبتی بیند، تسلیتش گویی. چون بمیرد، در تشییع جنازه‌اش شرکت کنی. خانه‌ات را مشرف بر خانه‌ی او نسازی که باد بر او نوزد، مگر با اجازه‌ی وی. او را با بوی غذایت نیازاری مگر آنکه سهمی به او هم برسانی. اگر میوه خریدی به او نیز هدیه نما و اگر چنین نکردی، مخفیانه آن را به منزل ببر و فرزندت با آن بیرون نرود تا فرزند او را غصه‌دار نکند».
نیکی کردن در حق فقیران
فرد مسلمان با مستمندان به نیکی رفتار می‌‌کند و به آنان صدقه می‌‌دهد. در مالی که به آن‌ها می‌‌دهد خساست بخرج نمی‌‌دهد. ثروتمندی که به هنگام صدقه به مستمندان خساست می‌‌کند آیا فراموش کرده است که در قیامت تهیدست دست در گردن او نموده و می‌‌گوید: پروردگارا، از این بپرس -به ثروتمند اشاره می‌‌کند- چرا من را از رزقی که داشت بی‌بهره کرد و درش را بر روی من بست؟
مسلما بر مومن لازم است که احسانش از دورویی و ریا پاک باشد، همچنان که بر او واجب است تا نیکی را در حق کسانی که به آن احتیاج دارند از جمله مستمندان و ضعیفان بجای آورد، تا اینکه عمل وی خالص برای رضای خدا باشد. خداوند متعال می‌‌فرماید: « قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى ۗ وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ» [البقرة: 263].
احسان با یتیمان و نیازمندان
حضرت پیامبر صلی الله علیه و سلّم ما را به نیکی کردن با یتیمان امر فرموده و به کسی که یتیم را گرامی داشته و به او نیکی می‌‌کند بشارت داده‌است و می‌‌فرماید:
«أَنَا وَكَافِلُ الْيَتِيمِ فِي الْجَنَّةِ هَكَذَا، وَأَشَارَ بِالسَّبَّابَةِ وَالْوُسْطَى، وَفَرَّجَ بَيْنَهُمَا شَيْئًا». [متفق علیه] یعنی: «من و سرپرست یتیم، این گونه در بهشت می‌‌باشیم، اشاره به انگشت سبابه و میانه‌اش نموده آن‌ها را کمی از هم گشاده داشت».
همچنین پیامبر صلی الله علیه و سلّم فرمودند: «السَّاعِي عَلَى الْأَرْمَلَةِ وَالْمِسْكِينِ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ». [متفق علیه] یعنی: «کسی که برای معیشت بیوه و مسکین تلاش کند، مانند مجاهد راه خداست».
نیکی با خود:
مسلمان به خود نیز نیکی می‌‌کند، از حرام دوری کرده و کاری خلاف رضای خدا انجام نمی‌‌دهد. علتش اینست که نفس خود را پاک و تزکیه می‌‌کند، و آن را از گمراهی و تباهی در دنیا و عذاب و بدبختی در آخرت می‌‌رهاند. خداوند متعال فرموده است: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ» [الإسراء: 7]. یعنی: «اگر نیکى کنید به خود نیکى کرده اید..».
نیکی در گفتار:
فرد مسلمان در گفتار خود صداقت پسندیده‌ای داشته و چیزی جز سخنان زیبا از زبانش جاری نمی‌‌شود. خداوند متعال می‌‌فرماید: «وَهُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ» [الحج: 24]. یعنی: «و به گفتار پاک هدایت مى شوند و به‌سوى راه [خداى] ستوده هدایت مى گردند». خداوند می‌‌فرماید: «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا» [البقرة: 83]. یعنی: «... و با مردم [به زبان] خوش سخن بگویید...».
نیکی در سلام کردن:
بهترین احسان فرد مسلمان در سلام کردن وی می‌‌باشد. انسان مسلمان لازم است که بر اساس دین اسلام خوش آمد گویی کند و به دوست و برادرش «سلام» نماید. خداوند متعال فرمودند: «وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا» [النساء: 86]. یعنی: «و چون به شما درود گفته شد شما به [صورتى] بهتر از آن درود گویید یا همان را [در پاسخ] برگردانید...».
احسان در کارها:
انسان مسلمان در انجام کارهایش نهایت درستی را بکار می‌‌گیرد تا مقبول خدای متعال واقع گشته و مستوجب پاداش او شود. رسول خدا صلی الله علیه و سلّم فرموده است: «إِنَّ اللهَ يُحِبُّ إِذَا عَمِلَ أَحَدُكُمْ عَمَلا أَنْ يُتْقِنَهُ». [بیهقی] یعنی: «خداوند دوست دارد وقتی کسی از شما کاری انجام می‌‌دهد آن را به درستی و بادقت به انجام رساند».
احسان در آراستگی و پوشش:
خداوند در قرآن می‌‌فرماید: «يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ» [الأعراف: 31]. یعنی: «اى فرزندان آدم جامه خود را در هر نمازى برگیرید...».
پاداش احسان:
نیکوکاران (محسنین) پاداش بس بزرگی را نزد خداوند دارند. آنجا که باری تعالی می‌‌فرماید: «هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ» [الرحمن: 60]. یعنی: «مگر پاداش احسان جز احسان است؟». یا اینکه: ﴿إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجۡرَ مَنۡ أَحۡسَنَ عَمَلًا﴾ [الکهف: 30]. یعنی: «...ما پاداش کسى را که نیکوکارى کرده است تباه نمى کنیم». همچنین می‌‌فرماید: «َأَحْسِنُوا ۛ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» [البقرة: 195]. یعنی: «... و نیکى کنید که خدا نیکوکاران را دوست مى دارد».
