پيغمبر صلی الله علیه و سلّم فرمود: هر كس مريضي را عيادت كند جایگاه او در روضه‌ي بهشت است.
احوالپرسی از بيماران
بايد در اداي حقوق برادران جهت تأكيد رابطه‌ي محبّت و دوستی، سهل انگاري نکند و درباره‌ی بیماریها و مصيبت هایی که به آن دچار هستند پرس و جو نمايد و به کمک آنها بشتابد.
به صحّت رسيده است كه پيغمبر صلی الله علیه و سلّم بيماران را عيادت مي‌كرد و اصحاب را به آن تشويق مي‌نمود. در صحيح مسلم به روايت ثوبان رضی الله عنه رضی الله عنه آمده است كه پيغمبر صلی الله علیه و سلّم فرمود: هر كس مريضي را عيادت كند جایگاه او در روضه‌ي بهشت است. آن حضرت صلی الله علیه و سلّم بیماران خاصّی را به عیادت مخصوص نمی‌کرد، بلکه به صحّت رسيده است كه زيد بن ارقم رضی الله عنه را به خاطر چشم درد عيادت نمود و اینكه در بعضي از كتاب ها نوشته‌اند كه برای درد چشم و دندان و زخم عيادت نيست، منافي بعضي از احاديث صحيح است و الله اعلم.
نقل شده است که روزی جواني از انصار بيمار شد و آن حضرت صلی الله علیه و سلّم به عيادت او رفتند. وقتی آن جوان چشم باز كرد و آن حضرت را ديد، اشک در چشمانش جمع شد و به زبان حال گفت:
حـذر از مـرگ سـود مي نكنـد
عاقلـم اين قدر همـي دانـم
درد و رنجم ز مرگ نيست و ليك
اي دريغا كه بي تو مي مانم
عيادت كردن كافر
عيادت كردن اشخاصی که از دين بيگانه‌اند، در صورتی که سابقه‌ی خدمتي داشته باشند، جايز است. امام نوّاوي(رح) در اذكار نوشته است كه علما درباره‌ی عيادت کردن ذمّي با یکدیگر اختلاف دارند، جمعي آن را مستحب دانسته و گروهی از آن منع كرده‌اند. امام ابوبكر قفال شاشي(رح) پس از بيان اختلاف هر يك از آن دو فرقه فرموده است: نزد من عيادت كافر در همه احوال جايز است. مؤيّد سخن او حديثي است كه در صحيح بخاري به روايت انس رضی الله عنه آمده است كه پيغمبر صلی الله علیه و سلّم جوان یک يهودي را كه نسبت به آن حضرت صلی الله علیه و سلّم سابقه‌ی خدمت و ملازمت داشت، عيادت کرد و نزد او نشست و بر وي ايمان عرضه كرد. وي به جانب پدر نگريست. پدرش گفت از ابوالقاسم فرمان‌برداري كن و او مسلمان شد. آنگاه پیغمبر صلی الله علیه و سلّم برخاست و بيرون رفت در حالی که با خود زمزمه مي‌کرد: «اَلْحَمْدُ ِللهِ الَّذِيْ اَنْقَذَهُ مِنَ النَّارِ» [سپاس خدايي را كه او را از آتش نجات داد].
اگر كسي خواست به عيادت كافري برود نیّت اش این باشد كه او را به اسلام راهنمايي كند نه اینكه آن را وسیله‌ای برای صحبت و زياد شدن الفت قرار دهد؛ زيرا این مكروه و ممنوع است و اگر برای مريض كافر دعا كرد، بايد دعاي هدايت كند نه دعاي صحّت و عافيت.
خوشرويي و الفت با مريض
در شرعة‌الاسلام آمده است كه سنّت در عيادت اصحاب این است كه وقتي قصد احوال پرسی از بيمار را دارد با لباسی ساده و تمیز و با چهره‌ای خندان و گشاده نزد وي آيد و کنار او بنشيند و از وي دوری نگزیند و به چپ و راست نگاه نكند، بلكه متوجّه بيمار باشد. از نگاه خیره و مشکوک به بیمار بپرهیزد تا مبادا موجب ناراحتی او شود. در حضور بيمار سخنان بسيار و كلمات پراکنده نگويد، بلكه سخنان نیکو و پر فایده که خير او و بيمار در آن است بگوید.
در صحيح ترمذي آمده است كه پيغمبر صلی الله علیه و سلّم فرمود: عيادت كامل از مریض اینگونه است كه وقتی یکی از شما نزد بيماري رود دست خود را بر پيشاني يا سر وي بگذارد و آنگاه از چگونگی حال او سؤال كند. همین حدیث در کتاب ابن‌السّني از ابی‌امّامه رضی الله عنه چنین بیان شده است که پیامبر صلی الله علیه و سلّم فرمود: عيادت کامل از مريض این است كه دست خود را بر پیشانی وي گذاری سپس بگويي روز یا شب را چگونه گذراندي.
پرسیدن احوال بيمار و کمک به بهبودی وی
به صحّت رسيده است كه وقتي پيغمبر صلی الله علیه و سلّم به عيادت بيماري مي‌رفت مي‌فرمود: «لَا بَاْسَ طَهُوْرٌ اِنْ شَاءَ اللهُ» [اشكالي ندارد پاك كننده گناه است اگر خدا بخواهد] و گاه مي‌فرمود: «كَفَّارَةٌ وَ طَهُوْرٌ» سپس بر بالين وي مي‌نشست و از وي مي‌پرسيد: خود را چگونه مي‌بيني و چه چيزی میل داري؟ اگر آن چيزی كه بيمار مي‌طلبيد برای او مضر نبود، مي‌فرمود تا به وي دهند. ایشان مي‌فرمود: بيماران را به خوردن طعام و شراب مجبور نكنيد؛ چون حق سبحانه و تعالی به ايشان طعام و شراب مي‌دهد.
آن حضرت بيماران را معالجه مي‌نمود و از درمان با مُحرّمات [چیزهای حرام مثل شراب] منع بليغ مي‌كرد. ثابت شده است كه طارق بن جعفر رضی الله عنه از پيغمبر صلی الله علیه و سلّم در مورد چگونگی درست کردن شراب سؤال كرد. آن حضرت نهي نمود. طارق گفت: براي دارو درست مي‌کنم. پيغمبر فرمود: آن دارو نيست، بلكه همه‌اش درد است.
در حديثي ديگر ثابت شده است كه «مَنْ تَدَاوَي بِالْخَمْرِ فَلَا شَفَي اللهُ» [هر كس با خوردن شراب خود را مداوا کند هرگز شفا نخواهد يافت.]. در سنن نسايي روايت شده است كه طبيبي گفت: در اين دارو قورباغه به كار مي‌رود، آن حضرت او را از کشتن قورباغه منع کرد.
کوتاه کردن زمان عيادت
بايد با فراست و زیرکی بداند كه مكث کردن وي بر بالين مريض مطلوب مريض است يا خير. اگر مطلوب وی بود، اندکی نزد او بماند و با سخنان شاد کننده و حكايات فرح آميز از غم و اندوه و ملالت وي بکاهد. به صحّت رسيده است كه پيغمبر صلی الله علیه و سلّم فرمود: مريض را با سخنان نیکو، شاد سازيد و بار اندوه را از دل وي برداريد.
اگر دريابد كه ماندن نزد وي مطلوب نيست، زود برخيزد و موجب ناراحتی بیمار نشود؛ زيرا به صحّت رسيده است كه پيغمبر صلی الله علیه و سلّم فرمود: زمان عيادت برابر حلبه‌اي [به اندازه ي يك دوشيدن شير] است. شيخ سري سقطي ـ قدّس سرّه ـ مي‌گويد: در طرسوس بيمار شدم. جمعي از قاريان گرانقدر به عيادت من آمدند و مدّت زمان طولانی نزد من نشستند به گونه‌ای كه موجب آزار و اذیّت من شدند. هنگام خداحافظی از من استدعاي دعا كردند. دست به دعا برداشتم و گفتم: خدايا به ما چگونگی عیادت از بيماران را بياموز. با اين دعا ايشان را از ادب عيادت آگاه كردم.
دعاي صحّت و عافيت كردن برای مريض و طلب دعا كردن از وی
اگر كسي بر بيماري وارد شود مستحب است که برای او دعاي خير كند. در كتاب ابن‌السّني از سلمان فارسي رضی الله عنه چنین روايت شده است: وقتي مريض بودم پيغمبر صلی الله علیه و سلّم برای من اینگونه دعا كرد: «يَا سَلْمَانُ شَفَي اللهُ سُقْمَكَ وَ غَفَرَ ذَنْبَكَ وَ عَافَاكَ فِيْ دِيْنِكَ وَ جَسَدِكَ اِلَي مُدَّةِ اَجَلِكَ». [اي سلمان خداوند بيماري تو را شفا دهد و گناهان تو را ببخشد و به تو سلامتي دين و جسم تا زمان مرگت عطا كند.] در صحيح مسلم از سعد بن ابي‌وقّاص رضی الله عنه روايت شده است: پيغمبر صلی الله علیه و سلّم مرا عيادت كرد و چنین دعا نمود: «اَللَّهُمَّ اشْفِ سَعْدًا اَللَّهُمَّ اشْفِ سَعْدًا».
در سنن ابي‌داود و ترمذي با اسناد صحيح از ابن‌عبّاس ـ رضي الله عنهما ـ روايت شده است كه پيغمبر فرمود: هرگاه شخص، مريضي را عيادت كند كه اجل وي نرسيده باشد و نزد وي هفت بار بگويد: «اَسْاَلُ اللهَ الْعَظِيْمَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِيْمِ اَنْ يَشْفِيَكَ» [از خداوند بلند مرتبه و صاحب عرش عظيم شفاي تو را مي طلبم.] خداي تعالي مريض را از آن بيماري شفا می‌بخشد.
به صحّت رسيده است كه وقتي يكي از اصحاب به درد و مرضی دچار می‌گشت، آن حضرت دست راست خود را بر آن موضع مي‌گذاشت و مي‌خواند: «اَذْهِبِ الْبَاْسَ رَبَّ النَّاسِ وَ اشْفِ اَنْتَ الشَّافِيْ لَا شِفَاءَ اِلَّا شِفَائُكَ شِفَاءً لَا يُغَادِرُ سُقْمًا» [بار الها بدي ها و بلاها را دور گردان و شفا بده ، تنها تو شفا دهنده هستي و هيچ شفايي جز از جانب تو نيست. شفايي ده كه هيچ مرضي باقي نماند.].
همانطور كه دعاي عافيت كردن براي مريض سنّت است، طلب دعاي خير كردن از مريض نيز مستحب است؛ زيرا دعاي بيماران به اجابت نزديك است. در سنن ابن‌ماجّه و كتاب ابن‌السّني با اسناد صحيح، ميمون بن مهروان از فاروق اعظم رضی الله عنه روايت كرده است كه پيغمبر صلی الله علیه و سلّم فرمود: هرگاه بر مريضي وارد شدي به او بگو که براي تو دعا كند؛ زيرا دعاي مريض همچون دعاي ملائكه است.
تلقين كلمه شهادت بر محتضر
[محتضر یعنی شخصي که در حال مرگ است]
سنّت آن است كه وقتی عيادت كننده از چهره‌ي مريض آثار مرگ را مشاهده کند، آخرت را به ياد وي آورد و او را به وصيّت و توبه و انابت دلالت كند و به او کلمه شهادت را تلقين نمايد. در صحيح مسلم به روايت ابي‌هريره رضی الله عنه و در سنن ابي‌داود و نسايي و ترمذي به روايت ابي‌سعيد خدري رضی الله عنه آمده است كه پيغمبر صلی الله علیه و سلّم فرمود: به مردگان خود «لا اله الا الله» را تلقين كنيد.
امام نوّاوي(رح) در اذكار آورده است كه ائمّه‌ي دين معتقدند كه اگر محتضر نتواند كلمه شهادت را بگويد، بايد حاضران با نرمي و ملايمت آن را به وی تلقين كنند و اگر محتضر يك بار این كلمه را بگويد، تلقين كننده دوباره تکرار نكند و بر همان اکتفا نمايد؛ مگر اینكه محتضر پس از آن سخن ديگری بگويد که در این صورت دوباره آن را به وی تلقين كند. بعضي از علما بر آنند كه تلقين كننده «لا اله الَّا الله محمد رسول الله» بگويد؛ ولی جمهور ائمّه بر آنند كه باید بر «لا اله الَّا الله» اکتفا کند.
