اعتدال و میانه روی

در صحیح بخاری بیان شده که حضرت ابودرداء رضی الله عنه بسیار به نماز و عبادت می‌ پرداخت، روزها را روزه گرفته و شب را زنده نگه می‌‌داشت. یک روز سلمان فارسی رضی الله عنه وی را دیده و با مشاهده ی اینکه دارد خودش را با عبادت بسیار از بین می‌‌برد او را نصیحت نموده و گفت: هر آینه خداوند بر تو حقی دارد، و نفس تو بر تو حقی دارد، و خانواده‌ات بر تو حقی دارد، و حق هرکس را باو ادا کن. وی نزد رسول الله صلی الله علیه و سلم آمده موضوع را یاد‌آوری نمود.

پیامبر صلی الله علیه و سلّم فرمود: سلمان راست گفته است.

سه شخص به منزل پیامبر صلی الله علیه و سلّم آمده از عبادت پیامبر صلی الله علیه و سلّم پرسش نمودند. چون بر ایشان گفته شد، گویا آن را کم شمرده گفتند: ما با پیامبر صلی الله علیه و سلّم چه مناسبتی داریم، درحالیکه گذشته و آینده‌شان بخشیده شده؟

یکی از ایشان گفت: من همیشه در تمام عمر تمام شب را نماز می‌‌گزارم.

دیگری گفت: من تمام عمر روزه می‌گیرم و سومی گفت: من از زنها دوری گزیده و هرگز ازدواج نمی‌‌کنم.

رسول الله صلی الله علیه و سلّم آمده فرمود: «أَنْتُمُ الَّذِينَ قُلْتُمْ كَذَا وَكَذَا أَمَا وَاللَّهِ إِنِّى لأَخْشَاكُمْ لِلَّهِ وَأَتْقَاكُمْ لَهُ، لَكِنِّى أَصُومُ وَ اَفْطِرُ، وَأُصَلِّى وَأَرْقُدُ وَأَتَزَوَّجُ النِّسَاءَ، فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِى فَلَيْسَ مِنِّى». [بخاری] یعنی: «شما همان کسانی هستید که چنین و چنان گفتید؟ اما بخدا سوگند که من از همه‌ی شما از خدا بیشتر ترسیده، و از همه‌ی شما پرهیزگارترم. و من هم روزه می‌‌گیرم و هم نمی‌‌گیرم و نماز می‌‌خوانم و به خواب  می روم و زنان را به نکاح می‌گیرم، و کسی که از سنت و طریقه‌ی من رویگرداند از من نیست».

***

اعتدال یا میانه روی چیست؟

اعتدال به معنی میانه روی و رعایت حد وسط در کارهاست. بهترین شیوه است که فرد مؤمن برای بجا آوردن واجباتی را که در رابطه با پروردگار خویش، با نفس خود و با دیگران، بر عهده دارد می‌‌تواند دنبال نماید.

پیامبر صلی الله علیه و سلّم به اعتدال در هر چیز سفارش نموده است، جایی که می‌‌فرماید: «القَصْدَ القَصْدَ، تبلغوا (أي الزموا التوسط في تأدية أعمالكم تحققوا ما تريدونه على الوجه الأتم)». [بخاری و احمد] یعنی: «میانه روی میانه روی، تا برسید (یعنی در انجام اعمال‌تان میانه روی پیشه کنید تا به چیزی که می‌‌خواهید به بهترین وجه دست یابید».

اعتدال یا میانه روی یا حد وسط، در هر کاری فضیلتی است پسندیده. رفتاری است که شایسته است مسلمان در زندگی‌اش از هر نظر به آن آراسته گردد، از جمله در عبادت‌هایش، در کارها و خرج و مخارجش، در خورد و نوش و باقی مسائل زندگی.

انسان مسلمان تمام فرایض و نوافلی را که بر عهده دارد انجام دهد بدون آنکه بیش از آنچه می‌‌تواند بر نفس خود تکلیف وارد آرد. پیامبر صلی الله علیه و سلّم در این زمینه فرموده است: «إِنَّ الدِّينَ يُسْرٌ، وَلَنْ يُشَادَّ الدِّينَ أَحَدٌ إِلاَّ غَلَبَهُ، فَسَدِّدُوا وَقَارِبُوا وَأَبْشِرُوا، وَاسْتَعِينُوا بِالْغَدْوَةِ (سير أول النهار) وَالرَّوْحَةِ (السير بعد الظهيرة) وَشَىْءٍ مِنَ الدُّلْجَةِ(سير آخر النهار)». [بخاری] یعنی: «دین آسان است و کسی آن را سخت نمی‌‌گیرد مگر آنکه او را مغلوب سازد، پس درست کرداری را پیشه نموده و میانه روی نمایید و بشارت دهید و یاری بگیرید از سیر و حرکتی در بامدادان، و حرکتی در پس از نیم روز و اندکی حرکت در آخر شب».

نتیجه اینکه: از بجا آوردن عبادات بگونه ای پیوسته و در زمان‌هایی که سرحال و شاداب هستید بهره بگیرید.

اعتدال رسول خدا صلی الله علیه و سلّم

انسان مسلمان سرمشق خویش را از پیامبر صلی الله علیه و سلّم برمی‌گیرد. آنحضرت صلی الله علیه و سلّم در تمام مسائل زندگی انسانی میانه‌رو و متعادل بودند، در نماز، در خطبه هایش که نه طولانی و نه کوتاه بودند، در روزه گرفتن]نوافل[ که چند روز را روزه گرفته و چند روز را روزه نمی‌‌گرفت، بخشی از شب را بیدار می‌‌ماند و بخش دیگر را می‌‌خوابید.

انواع اعتدال

اعتدال خلق و خویی است که در همه ‌ی کارها تأثیر داشته و به همین سبب انواع بسیار دارد:

اعتدال در خرج و مخارج

اعتدال و میانه روی در خرج و مخارج زمانی میسر می‌‌شود که از اسراف و از بخل و خساست بدور باشد. پروردگار متعال می‌‌فرماید: «وَلَا تَجۡعَلۡ يَدَكَ مَغۡلُولَةً إِلَىٰ عُنُقِكَ وَلَا تَبۡسُطۡهَا كُلَّ ٱلۡبَسۡطِ فَتَقۡعُدَ مَلُومٗا مَّحۡسُورًا» [الإسراء: 29]. یعنی: «و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده‏ دستى منما تا ملامت‏ شده و حسرت ‏زده بر جاى مانى».

اعتدال در صرف نمودن مال از صفات عبادالرحمان و درستکارانی است که خداوند متعال در قرآن اینگونه آنان را مدح می‌‌نماید: «وَٱلَّذِينَ إِذَآ أَنفَقُواْ لَمۡ يُسۡرِفُواْ وَلَمۡ يَقۡتُرُواْ وَكَانَ بَيۡنَ ذَٰلِكَ قَوَامٗا» [الفرقان: 67]. یعنی: «و کسانى ‏اند که چون انفاق کنند نه ولخرجى مى ‏کنند و نه تنگ مى ‏گیرند و میان این دو [روش] حد وسط را برمى ‏گزینند».

پیامبر خدا صلی الله علیه و سلّم نیز بسیار بر میانه روی در دخل و خرج تاکید داشته و می‌‌فرماید: «الاقْتِصَادُ فِي النَّفَقَةِ نِصْفُ الْمَعِيشَةِ». [خطیب] یعنی: «صرفه‌جویی (اقتصاد) در خرج و مخارج نصف گذران زندگی است».

اقتصاد و صرفه‌جویی در خرج و مخارج فرد را از مشکل تنگدستی و دست دراز کردن پیش دیگران مصون می‌‌دارد. از رسول خدا صلی الله علیه و سلّم روایت شده که فرموده‌اند: «مَا عَالَ مَنِ اقْتَصَدَ». [احمد] یعنی: «آنکه صرفه‌جویی کند، تهی دست نمی‌‌شود». مقصود اینست که هرکس در خرج و مخارج خویش اعتدال را مراعات کند به فقر و تهی دستی مبتلا نمی‌‌گردد و بالعکس آنکه در خرج نمودن پول و دارائی‌اش زیاده روی نماید، طبعاً این زیاده روی او را به‌سوی فقر و محتاج بودن سوق داده و وی را به سربار دیگران تبدیل می‌‌نماید.

اعتدال در طعام

فرد مسلمان در غذا و نوشیدنی‌اش میانه‌روی و اعتدال را رعایت کرده و به اندازه ی نیاز مصرف نموده و از حد و اندازه‌ی لازم نمی‌‌گذرد. پیامبر صلی الله علیه و سلّم از اسراف در خورد و نوش نهی فرموده‌اند: «مَا مَلأَ آدَمِىٌّ وِعَاءً شَرًّا مِنْ بَطْنٍ بِحَسْبِ ابْنِ آدَمَ أُكُلاَتٌ يُقِمْنَ صُلْبَهُ فَإِنْ كَانَ لاَ مَحَالَةَ فَثُلُثٌ لِطَعَامِهِ وَثُلُثٌ لِشَرَابِهِ وَثُلُثٌ لِنَفَسِهِ».  [ترمذی و ابن ماجه]. یعنی: «هیچ آدمی ظرفی پر نکرد که بدتر از شکم باشد، برای آدمی بسنده است چند لقمه ای که قامت او را استوار نگه دارد. اگر خواهی نخواهی باشد، باید یک سوم آن برای طعام یک سوم آن برای آبش و یک سوم هم برای نفسش باشد».

اعتدال در پوشش

مسلمان شایسته است که در پوشیدن لباس نیز میانه‌روی را از یاد نبرد، آن‌چنان زیاده روی نمی‌‌کند که به خود نازیده و فخر بفروشد، و تن خویش را نمایشگاه لباس‌هایی برای فخر فروختن میان مردم نگرداند.

پیامبر صلی الله علیه و سلّم از این عمل نهی فرموده است: «من لبس ثوب شهرة ألبسه الله يوم القيامة ثوبًا مثله، ثم تلهب فيه النار». [ابوداود و ابن ماجه] یعنی: «آنکه لباسی شهره (یعنی: مشهور به رسوایی و زشتی) بپوشد، خداوند در روز قیامت لباسی همانند آن را بر تن او نموده و آنگاه زبانه‌ی آتش از آن برمی خیزد».

این گفته به این معنی نیست که مسلمان باید لباس‌های زشت و وصله‌دار بپوشد، بلکه بر او لازم است که در لباس و پوشاک خویش نیز جانب میانه‌روی و صرفه‌جویی را، از بابت قیمت، رنگ و اندازه‌ی آن، نگاه داشته و از گشادی و چسبیدگی آن بپرهیزد. چنانچه گفته‌اند: «جامه‌ای را بر تن کن که بی‌خردان تحقیرت نکنند و دانایان بر تو خرده نگیرند».

اعتدال در کار و در استراحت

مسلمان در کار کردن نیز اعتدال و میانه‌روی پیش می‌‌گیرد و تن خود را فرسوده و کوفته نمی‌‌کند. نمی‌‌گذارد کار بر عبادات و دیگر وظایف ضروری‌اش تاثیر نامطلوب بگذارد.

با احساس خستگی شدید در کار، دست کشیده و استراحت نماید تا بتواند کارش را به نحو مطلوب ادامه دهد. طبق حدیثی که قبلاً اشاره شد: «إن لبدنك عليك حقًّا». «جسمت نیز بر تو حقی دارد».

بهره گرفتن از وقت

مسلمان مراقب وقتش بوده و از آن در تحقق آنچه به نفع اوست بهره گرفته و آن را بخاطر مسائل بیهوده تلف نمی‌‌نماید. محافظت از وقت محافظت از زندگی است، و البته هر انسانی مسئول عمر خویش است که در چه راستایی آن را صرف نموده است.

فرد مسلمان با تنظیم وقت و تقسیم مناسب آن به گونه‌ای که هیچ جنبه‌ای از جنبه‌های زندگی‌اش، از جمله: عبادت، خواب، بازی و ...، از حد و مرز خود در نگذرد. می‌‌گویند: سازماندهی درست کارها ضامن رسیدن به اهداف است.

اعتدال در کلام

فرد مسلمان از گفتن سخن غیر ضروری خودداری می‌‌کند، چرا که چنین گفتاری جزو یاوه‌گویی به حساب می‌‌آید.

پیامبر صلی الله علیه و سلّم از چنین کاری منع فرموده است: «إِنَّ مِنْ أَحَبِّكُمْ إِلَىَّ وَأَقْرَبِكُمْ مِنِّى مَجْلِسًا يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَحَاسِنَكُمْ أَخْلاَقًا وَإِنَّ أَبْغَضَكُمْ إِلَىَّ وَأَبْعَدَكُمْ مِنِّى مَجْلِسًا يَوْمَ الْقِيَامَةِ الثَّرْثَارُونَ وَالْمُتَشَدِّقُونَ وَالْمُتَفَيْهِقُونَ. قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ عَلِمْنَا الثَّرْثَارُونَ وَالْمُتَشَدِّقُونَ فَمَا الْمُتَفَيْهِقُونَ قَالَ: الْمُتَكَبِّرُونَ». [ترمذی].

معنی حدیث: «همانا از محبوب‌ترین و نزدیک‌ترین شما از نظر مجلس بمن در روز قیامت کسی است که خوش اخلاق‌ترین شما است، و از مبغوض‌ترین و دورترین شما در روز قیامت از من ثرثارون (آنانکه سخن بسیار و غیر ضروری می‌‌گویند) و متشدقون (آنانکه کلمات و گفتار عجیب و غریب را بیان می‌‌دارند) و متفيهقون است.

گفتند: یا رسول الله صلی الله علیه و سلّم ثرثارون و متشدقان را دانستیم، متفيهقون کیستند؟

فرمود: متکبرین».

میانه‌روی در گفتار مسلمان را از افتادن در اشتباه و خطا دور می‌‌دارد، چرا که آنکه بسیار بگوید، اشتباهش بسیار گردد [که در بسیار، «بد» بسیار باشد!] نیز گفته‌اند: سخن نیک سخن مختصر و مفید است [کم گوی و گزیده گوی چون دُر].

انسان مسلمان چنانچه ببیند نگفتن بهتر است سکوت اختیار می‌‌نماید. پیامبر بزرگوار صلی الله علیه و سلّم نیز فرموده‌اند: «مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلْيَقُلْ خَيْرًا أَوْ لِيَسْكُتْ». [متفق علیه] یعنی: «و کسی که ایمان به خدا و روز آخرت دارد، باید سخن خیر گوید، یا سکوت اختیار نماید».

در ستایش سکوت و مذمت سخن بی‌محل چنین بیان شده است:

سخن گفتن در خیر و نیکی همواره از سکوت بهتر است و سکوت در شر و ناپسندی همواره از سخن گفتن بهتر است. سکوت قدرت است و اندک است عاملان آن.

مزیت اعتدال:

* اعتدال باعث می‌‌شود فرد با عزت نفس زندگانی بسر برده و محبوب خداوند و مردم باشد.

* اعتدال از اخلاق پیامبران است، رسول خدا صلی الله علیه و سلّم فرموده است: «إِنَّ الْهَدْىَ الصَّالِحَ وَالسَّمْتَ الصَّالِحَ وَالاِقْتِصَادَ جُزْءٌ مِنْ خَمْسَةٍ وَعِشْرِينَ جُزْءًا مِنَ النُّبُوَّةِ». [ابوداود و ترمذی]. یعنی: «سیرت نیکو، طریقه‌ی نیکو و اقتصاد(میانه روی) بخشی از بیست و پنج بخش نبوت است».

* اعتدال و میانه روی مسلمان را در برآوردن نیازهای جوانب زندگانی‌اش کمک نموده و در صورت زیاده‌روی او در رسیدگی به یکی از جوانب حتماً در جانب دیگر کوتاهی می‌‌نماید. مثلاً کسی که در عبادت زیاده روی می‌‌کند، مثلاً در کار خود کم کاری نموده و یا کسی که در کار کردن زیاده روی می‌‌نماید در آسایش بدن خویش کوتاهی می‌‌کند.

سخن حضرت معاویه رضی الله عنه بجاست که می‌‌گوید: در هیچ چیز زیاده‌روی مشاهده نکردم مگر آنکه در کنار آن حقی ضایع گشته باشد.

* اعتدال حساب روز جزا را سبک‌تر می‌‌کند. به فرموده‌ی پیامبر صلی الله علیه و سلّم که می‌‌فرماید: «وَأَمَّا الَّذِينَ اقْتَصَدُوا (اعتدلوا و توسطوا) فَأُولَئِكَ يُحَاسَبُونَ حِسَاباً يَسِيراً». [احمد] یعنی: «و اما آنانکه میانه‌روی (اعتدال و اقتصاد) پیشه نمودند، آنان به حسابی آسان محاسبه می‌‌شوند».

انسان مسلمان به شدت علاقمند اعتدال و میانه‌روی در تمام جوانب زندگی خویش است تا شاید دین و جان و زندگی‌اش را سودمند سازد.