بخشندگی انسان را محبوب خانواده و همسایه و نزدیکان و همه‌ی مردم می‌‌سازد. بخاطر تمام این فضیلت‌ها انسان مسلمان دوست دارد کریم و بخشنده باشد.
حضرت معاویه رضی الله عنه برای ام المؤمنین عایشه رضی الله عنها پولی به میزان صد و هشتاد هزار درهم فرستاد. حضرت عایشه رضی الله عنها آن پول را در بین مردم توزیع کرد تا اینکه همه‌ی آن پول صدقه داده شد. وی خودش روزه بود و به کنیزش گفت تا برایش افطاری آماده کند. کنیز برای او نان و روغن آورد، و به او گفت: آیا نمی‌‌شد از این همه پولی که امروز تقسیم کردی به اندازه‌ی یک درهم گوشت می‌‌خریدی تا با آن افطار کنیم؟ اینگونه مبلغی گزاف را صدقه می‌‌داد و از یاد می‌‌برد که درهمی را برای خرید افطار کنار بگذارد.
یک روز، حضرت عمر بن خطاب رضی الله عنه پول بسیار زیادی را خدمت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم برد. پیامبر صلی الله علیه و سلم از او پرسید: «ماذا أبقيتَ لأهلك يا عمر؟». «ای عمر، چیزی هم برای خانواده‌ات باقی گذاشتی»؟ وی گفت: نصف دارائی ام را برای آنان کنار گذاشته‌ام.
ابوبکر صدیق رضی الله عنه کل دارایش را نزد رسول الله صلی الله علیه و سلم حاضر نمود. پیامبر صلی الله علیه و سلم پرسید: «ماذا تركتَ لأولادك يا أبابكر؟». «ای ابوبکر، برای بجه‌هایت چه باقی گذاردی»؟ گفت: برایشان خدا و رسولش را باقی گذاشته‌ام!
بخشش چیست؟
بخشندگی (کرم) به هرچه پسندیده و نیکوست از انواع خیر و سربلندی و جوانمردی و بخشش و انفاق، اطلاق می‌‌گردد.
از پیامبر صلی الله علیه و سلم سؤال شد: بخشنده‌ترین مردم کیست؟ فرمود: «با تقواترین آنان». گفتند: منظور سؤال ما این (کرم به معنی بزرگواری و هم به معنی بخشندگی است و اصحاب دومی را در نظر داشته‌اند) نبود. فرمود: «فَأَكْرَمُ النَّاسِ يُوسُفُ نَبِىُّ اللَّهِ ابْنُ نَبِىِّ اللَّهِ ابْنِ نَبِىِّ اللَّهِ ابْنِ خَلِيلِ اللَّهِ». [بخاری] یعنی: «پس با کرم و بخشنده ترین کس یوسف پیامبر خدا فرزند پیامبر خدا فرزند خلیل خدا بوده است».
پیامبر صلی الله علیه و سلم، یوسف علیه السلام را فردی بخشنده توصیف می‌‌کند از این جهت که بزرگی نبوت و علم و زیبایی و پاکی و جوانمردی و عدل و آقایی دنیا و دین همگی در وی جمع شده است. او پیامبر پسر پیامبر پسر پیامبر پسر پیامبر است.
بخشش خداوند سبحان:
بخشایندگی یکی از صفات خداوند سبحان است، و پاداش او بسیار، و در عطاء کردن سخی است و بخشش وی هرگز تمام نمی‌‌شود.
بخشش پیامبر صلی الله علیه و سلم:
پیامبر صلی الله علیه و سلم هم از لحاظ اصالت و نسب، بزرگوارترین انسان‌ها بوده است و هم از لحاظ کرم و بخشش و عطا.
روزی مردی نزد او آمده و درخواست کمک مالی کرد. پیامبر صلی الله علیه و سلم گله‌ای گوسفند را که بین دو کوه پراکنده بود به او بخشید و آن مرد تمام آن گله را برد و نزد قومش بازگشت و به آنها گفت: اسلام را بپذیرید که محمد صلی الله علیه و سلم می‌‌بخشد و از فقر باکی ندارد. [احمد].
بر اساس آنچه حضرت عایشه رضی الله عنها از آن حضرت صلی الله علیه و سلم تعریف می‌‌کند: «أَنَّهُمْ ذَبَحُوا شَاةً فَقَالَ النَّبِىُّ صلی الله علیه و سلم: مَا بَقِىَ مِنْهَا. قَالَتْ مَا بَقِىَ مِنْهَا إِلاَّ كَتِفُهَا. قَالَ: بَقِىَ كُلُّهَا غَيْرَ كَتِفِهَا». [ترمذی] یعنی: «آنها گوسفندی را ذبح کردند و آن را میان فقرا تقسیم نمودند. پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: که چه از آن باقیمانده است؟
او گفت که از آن جز شانه‌اش باقی نمانده. پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: جز شانه‌اش همه‌اش باقی مانده است».
نتیجه اینکه چیزی که انسان در راه خدا صدقه می‌‌بخشد همان چیزی است که روز قیامت باقی می‌‌ماند و از میان نمی‌‌رود جز آنچه در دنیا استفاده شده باشد.
انواع بخشش:
از این لحاظ که کرم به اعمال پسندیده اطلاق می‌‌گردد، انواع زیادی دارد از جمله:
کرم در رابطه با خداوند:
فرد مسلمان باید بواسطه‌ی احسان در عبادت و طاعات و معرفت او چنان که شایسته‌ی اوست و انجام اوامر و اجتناب از نواهی او با خدای خویش کریم باشد.
کرم در رابطه با پیامبر صلی الله علیه و سلم:
با پیروی از سنت او و حرکت بر راه و شیوه‌اش و تبعیت از رهنمودهای او و بزرگداشت وی به آن دست می‌‌یابد.
کرم با خود:
انسان نباید خود را بی‌ارزش دانسته، یا خود را به گمراهی بکشاند و یا خود را در معرض سخنان بد و ناروا قرار دهد. خداوند بندگان کریم خود را اینچنین وصف می‌‌نماید: «وَإِذَا مَرُّواْ بِاللَّغوِ مَرُّواْ كِرَاما» [الفرقان: 72]. یعنی: «و کسانى اند که گواهى دروغ نمى دهند و چون بر لغو بگذرند با بزرگوارى مى گذرند».
کرم و بخشش در رابطه با خانواده و خویشاوندان:
فرد مسلمان با همسر و فرزندان و نزدیکان با کرامت و به نیکی رفتار می‌‌کند، و نفقه‌ی آنان را می‌‌دهد. بهترین بخشش و انفاق، دادن آن به خانواده و همسر است.
پیامبر صلی الله علیه و سلم فرموده است: «دِينَارٌ أَنْفَقْتَهُ فِى سَبِيلِ اللَّهِ وَدِينَارٌ أَنْفَقْتَهُ فِى رَقَبَةٍ وَدِينَارٌ تَصَدَّقْتَ بِهِ عَلَى مِسْكِينٍ وَدِينَارٌ أَنْفَقْتَهُ عَلَى أَهْلِكَ أَعْظَمُهَا أَجْرًا الَّذِى أَنْفَقْتَهُ عَلَى أَهْلِكَ». [مسلم] یعنی: «دیناری است که در راه خدا صرف می‌‌کنی، و دیناری است که در آزادی بنده‌ای صرف می‌‌کنی، و دیناری است که بر مسکین صرف می‌‌کنی و دیناری است که به خانواده‌ات صرف می‌‌کنی، ثواب آنکه بر خانواده‌ات صرف می‌‌کنی فزون‌تر است».
نیز می‌‌فرماید: «إِذَا أَنْفَقَ الْمُسْلِمُ نَفَقَةً عَلَى أَهْلِهِ وَهْوَ يَحْتَسِبُهَا (أي ينوي عند إنفاقها أنها خالصة لوجه الله)، كَانَتْ لَهُ صَدَقَة». [متفق علیه] یعنی: «هرگاه مردی برای دریافت رضای خداوند (یعنی در موقع دادن و خرج نمودن نیت او خالص و پاک برای رضای خدا باشد) به خانواده‌اش مصرف نماید، برایش صدقه بحساب می‌‌آید».
در صدقه دادن به نزدیکان اجر دو برابر دریافت می‌‌شود. در این حالت فرد مسلمان هم پاداش صدقه را در یافت می‌‌دارد و هم پاداش صله‌ی رحم را. پیامبر صلی الله علیه و سلم دراین باره می‌‌فرمایند: «الصَّدَقَةُ عَلَى الْمِسْكِينِ صَدَقَةٌ وَهِىَ عَلَى ذِى الرَّحِمِ ثِنْتَانِ صَدَقَةٌ وَصِلَةٌ». [ترمذی و نسائی و ابن ماجه] یعنی: «صدقه بر مسکین یک صدقه است، و اگر برای قرابت دهد دوتا است: هم صدقه، و هم صله‌ی رحم».
بخشش و کرم با میهمان:
پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند: «مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلاَ يُؤْذِ جَارَهُ، وَمَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلْيُكْرِمْ ضَيْفَهُ، وَمَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلْيَقُلْ خَيْرًا أَوْ لِيَصْمُتْ». [متفق علیه] یعنی: «آنکه بخدا و روز آخرت ایمان دارد، باید همسایه‌اش را نیازارد. و هرآنکه بخدا و روز آخرت ایمان دارد،باید مهمان خود را احترام کند و آنکه بخدا و روز آخرت ایمان دارد، باید سخن خیر بر زبان راند و یا خاموش شود».
بخشش و کرم با مردم:
روش‌های زیادی برای بخشش و کرم با مردم وجود دارد، لبخند بر چهره‌ی انسان صدقه است، همانگونه که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند: «لاَ تَحْقِرَنَّ مِنَ الْمَعْرُوفِ شَيْئًا وَلَوْ أَنْ تَلْقَى أَخَاكَ بِوَجْهٍ طَلْقٍ». [مسلم] یعنی: «هیچ چیزی از کار خیر را خوار مشمار، هر چند که با چهره‌ای گشاده با برادرت روبرو شوی».
حضرت علی رضی الله عنه با تاکید بر بخشش، هر چند اندک باشد چنین فرموده است: از بخشیدن کم شرم نداشته باشید زیرا که محروم کردن از آن کمتر است، از دادن زیاد نترسید که شما از آن زیادتر هستید.
پیامبر صلی الله علیه و سلم می‌‌فرمایند: «كُلُّ سُلاَمَى مِنَ النَّاسِ عَلَيْهِ صَدَقَةٌ كُلَّ يَوْمٍ تَطْلُعُ فِيهِ الشَّمْسُ - قَالَ - تَعْدِلُ بَيْنَ الاِثْنَيْنِ صَدَقَةٌ وَتُعِينُ الرَّجُلَ فِى دَابَّتِهِ فَتَحْمِلُهُ عَلَيْهَا أَوْ تَرْفَعُ لَهُ عَلَيْهَا مَتَاعَهُ صَدَقَةٌ - قَالَ - وَالْكَلِمَةُ الطَّيِّبَةُ صَدَقَةٌ وَكُلُّ خَطْوَةٍ تَمْشِيهَا إِلَى الصَّلاَةِ صَدَقَةٌ وَتُمِيطُ الأَذَى عَنِ الطَّرِيقِ صَدَقَةٌ». [متفق علیه] یعنی: «بر هر مفصل و بند از مردم در هر روزی که آفتاب بر وی می‌‌تابد، صدقه لازم است. میان دو کس عدالت می‌‌کنی صدقه است. مردی را در باز کردن ستورش یاری می‌‌کنی یا خودش را بر آن سوار می‌‌کنی صدقه است. سخن نیکو صدقه است، و به هر گامی که بسوی نماز می‌‌نهی صدقه است. دور کردن پلیدی از راه صدقه است».
همچنین پیامبر صلی الله علیه و سلم می‌‌فرماید: «كُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ». [بخاری] یعنی: «هر کار پسندیده و خوبی، صدقه است».
بخشش و انفاق به هنگام گرفتاری و نیازمندی مسلمانان:
بر مسلمان واجب است که در هنگام مشکلات دیگر مسلمانان به آنها کمک و انفاق نماید. مثلا در وقت جنگ لازم است تا در تجهیز لشکر مسلمین کمک کند، و در گیر و دار تعلیم، در آسان کردن آن کمک کند. و اگر در آنجا مرض و با (بیماری مسری) یا مانند آن بود در ریشه کن ساختن آن بیماری با مال و ثروت خود شرکت نماید. چنانچه فرد مسلمان از نیاز برادر مسلمانش به غذا و دارو در سرزمین اسلامی معینی اطلاع داشته باشد بر او واجب است که به یاریش بشتابد.
فضیلت بخشش و کرم:
اجر و ثواب بخشش و کرم بسیار است. خداوند متعال در جای جای قرآن کریم ما را به آن ترغیب نموده و می‌‌فرماید: «مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَموَالَهُم فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَت سَبعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنبُلَة مِّاْئَةُ حَبَّة وَ اللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَآء وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ٢٦١» [البقرة: 261]. یعنی: «مَثَل (صدقات) کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق مى کنند همانند دانهاى است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه اى صد دانه باشد، و خداوند براى هر کس که بخواهد (آن را) چند برابر مىکند، و خداوند گشایشگر داناست».
در جایی دیگر می‌‌فرماید:
«وَمَا تُنفِقُواْ مِن خَيرٍ يُوَفَّ إِلَيكُم وَأَنتُم لَا تُظلَمُونَ» [البقرة: 272]. یعنی: «...و هر مالى را که انفاق کنید (پاداش آن) به طور کامل به شما داده خواهد شد و ستمى بر شما نخواهد رفت».
همچنین خداوند متعال می‌‌فرماید: «الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَموَالَهُم بِالَّيلِ وَ النَّهَارِ سِرّاً وَعَلَانِيَةً فَلَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَلَا خَوفٌ عَلَيهِم وَلَا هُم يَحزَنُونَ» [البقرة: 274]. یعنی: «کسانى که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق مى کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان براى آنان خواهد بود، و نه بیمى بر آنان است و نه اندوهگین مى شوند».
بخشش فرد را به بهشت نزدیک و از آتش جهنم دور می‌‌سازد. پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: «السَّخِىُّ قَرِيبٌ مِنَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْجَنَّةِ قَرِيبٌ مِنَ النَّاسِ بَعِيدٌ مِنَ النَّارِ وَالْبَخِيلُ بَعِيدٌ مِنَ اللَّهِ بَعِيدٌ مِنَ الْجَنَّةِ بَعِيدٌ مِنَ النَّاسِ قَرِيبٌ مِنَ النَّارِ». [ترمذی] یعنی: «انسان باسخاوت به خدا نزدیک است، به بهشت نزدیک است و به مردم نزدیک است و از آتش بدور است. و بخیل از خدا دور است. از بهشت دور است. از مردم دور است و به آتش نزدیک است».
بخشش و کرم باعث برکت و افزونی مال است. پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: «مَا مِنْ يَوْمٍ يُصْبِحُ الْعِبَادُ فِيهِ إِلاَّ مَلَكَانِ يَنْزِلاَنِ فَيَقُولُ أَحَدُهُمَا اللَّهُمَّ أَعْطِ مُنْفِقًا خَلَفًا، وَيَقُولُ الآخَرُ اللَّهُمَّ أَعْطِ مُمْسِكًا تَلَفًا». [بخاری] یعنی: «هر روزی که بندگان خدا صبح می‌‌کنند، دو فرشته فرو آیند، یکی از آنها می‌‌گوید: خدایا برای مصرف کننده عوض ده، و دیگری می‌‌گوید: خدایا مال ممسک و بخیل را تلف کن».
خداوند متعال در حدیث قدسی می‌‌فرماید: «أَنْفِقْ يَا ابْنَ آدَمَ أُنْفِقْ عَلَيْكَ». [متفق علیه]. یعنی: «ای فرزند آدم، ببخش (عطا کن) تا بر تو ببخشم (به تو عطا نمایم)».
بخشش باعث عزت و سربلندی در دنیا و ترقی در قیامت می‌‌شود.
بخشندگی انسان را محبوب خانواده و همسایه و نزدیکان و همه‌ی مردم می‌‌سازد. بخاطر تمام این فضیلت‌ها انسان مسلمان دوست دارد کریم و بخشنده باشد.
پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: «لاَ حَسَدَ إِلاَّ فِى اثْنَتَيْنِ رَجُلٌ آتَاهُ اللَّهُ مَالاً فَسَلَّطَهُ عَلَى هَلَكَتِهِ فِى الْحَقِّ، وَرَجُلٌ آتَاهُ اللَّهُ حِكْمَةً فَهْوَ يَقْضِى بِهَا وَيُعَلِّمُهَا». [بخاری] یعنی: «غبطه خوردن جز در دو چیز جواز ندارد، یکی مردیکه خداوند به او مالی داده و او را در مصرف نمودن آن در راه حق قدرت داده‌است، و مردی که خداوند به او علمی داده و او بدان حکم نموده و آن را تعلیم می‌‌دهد».
بهتر است تا مسلمان خود را بر راه و روش بخشندگی بپروراند، و سعی کند خود را از خردسالی به آن عادت دهد، و بداند که آنچه دارد ازآن خدا است و خداوند مالک او است، و این را هم نیک بداند که پاداش خداوند بسیار عظیم است. به خدا اطمینان داشته باشد. فقیر را به هنگام بخشیدن شرمسار نگرداند و در بخشش و کرم به پیامبر صلی الله علیه و سلم و اصحابش تاسی بجوید. بر او لازم است تا در همه‌ی اوقات سال بر بخشش و کرم بیافزاید، به خصوص در ماه ، و در عیدها و مناسبت‌هایی که نیاز به بخشش و انفاق هست.
بخل ورزی:
فرد مسلمان نباید دارای صفت بخل و تنگ چشمی باشد، برای اینکه مورد خشم و غضب خداوند سبحان و همه‌ی مردم واقع می‌‌شود. از پیامبر صلی الله علیه و سلم روایت شده است، که می‌‌فرماید: «خَصْلَتَانِ لاَ تَجْتَمِعَانِ فِى مُؤْمِنٍ الْبُخْلُ وَسُوءُ الْخُلُقِ». [ترمذی] یعنی: «این دو خصلت در مؤمن گرد نمی‌‌آیند: بخل و بد اخلاقی».
جزاء تنگ چشمی:
خداوند در بسیاری آیات قرآن کریم از انسان بخیل خرده گرفته، و او را از آن بر حذر داشته است. خداوند عز و جل می‌‌فرماید: «وَلَا يَحسَبَنَّ الَّذِينَ يَبخَلُونَ بِمَا ءَاتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضلِهِ هُوَ خَيراً لَّهُم بَل هُوَ شَرٌّ لَّهُم سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ يَومَ القِيامَةِ وَلِلَّهِ مِيراثُ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرضِ وَ اللَّهُ بِمَا تَعمَلُونَ خَبِيرٌ» [آل‌عمران: 180]. یعنی: «و کسانى که به آنچه خدا از فضل خود به آنان عطا کرده بخل مى ورزند هرگز تصور نکنند که آن [بخل] براى آنان خوب است بلکه برایشان بد است به زودى آنچه که به آن بخل ورزیده اند روز قیامت طوق گردنشان مى شود. میراث آسمان‌ها و زمین از آن خداست و خدا به آنچه مى کنید آگاه است».
همچنین خداوند متعال می‌‌فرماید: «الَّذِينَ يَبخَلُونَ وَيَأمُرُونَ النَّاسَ بِالبُخلِ وَيَكتُمُونَ مَا ءَاتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضلِهِۦۗ وَأَعتَدنَا لِلكَفِرِينَ عَذَابا مُّهِيناً» [النساء: 37]. یعنی: «همان کسانى که بخل مى ورزند و مردم را به بخل وامى دارند و آنچه را خداوند از فضل خویش بدان‌ها ارزانى داشته پوشیده مى دارند و براى کافران عذابى خوارکننده آماده کرده ایم».
خداوند عاقبت انسان‌های بخشنده را خوشبختی و رستگاری قرار داده‌است. در این مورد می‌‌فرماید: «وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ المُفلِحُونَ» [الحشر: 9]. یعنی: «...و هر کس از خسّت نفس خود مصون ماند ایشانند که رستگارانند».
زیان بخل‌ورزی به خود شخص برمی‌گردد، و درون وی هیچگاه راحت نیست. خداوند متعال می‌‌فرماید: «وَمَن يَبخَل فَإِنَّمَا يَبخَلُ عَن نَّفسِهِ وَ اللَّهُ الغَنِيُّ وَأَنتُمُ الفُقَرَاءُ» [محمد: 38]. یعنی: «...و هر کس بخل ورزد تنها به زیان خود بخل ورزیده و [گرنه] خدا بى نیاز است و شما نیازمندید..».
پیامبر صلی الله علیه و سلم از بخل به خدا پناه می‌‌برد و در دعایش می‌‌فرماید: «اللَّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْبُخْلِ، وَأَعُوذُ بِكَ مِنَ الْجُبْنِ، وَأَعُوذُ بِكَ أَنْ أُرَدَّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ». [بخاری] یعنی: «بار خدایا من از ترس و بخل و از اینکه به پست‌ترین عمر باز گردانده شوم به تو پناه می‌‌جویم».
در جایی دیگر پیامبر صلی الله علیه و سلم فرموده است: «ثلاث مهلكات: هوًى مُتَّبَع، و شُحٌّ (بخل) مطاع، وإعجاب الـمـرء بنفسه»ز [طبرانی] یعنی: «سه چیز تباه کننده است: میل و هوسی که دنیال شود، و آزمندی(حرص و طمع) که از آن فرمان برند و تحسین و شگفت شخص از خویش».
و می‌‌فرماید: «وَاتَّقُوا الشُّحَّ فَإِنَّ الشُّحَّ أَهْلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ حَمَلَهُمْ عَلَى أَنْ سَفَكُوا دِمَاءَهُمْ وَاسْتَحَلُّوا مَحَارِمَهُمْ». [مسلم] یعنی: «و از آزمندی بپرهیزید، زیرا آزمندی مردمی را که پیش از شما بودند، هلاک ساخت، وادارشان کرد، تا خون‌های‌شان را بریزند، و محارمشان را حلال شمارند».
یکی از حکما چنین گفته است: انسان بخیل هیچ دوستی ندارد. و یکی دیگر می‌‌گوید: بذل و بخشش سزاوار مدح و تمجید است، و در بخل مستوجب ذمّ و خرده‌گیری است. و دیگری می‌‌گوید: غذای بخشنده درمان، و غذای بخیل درد است.
در نهایت باید گفت که فرد مسلمان باید صفات بذل و بخشش را لازمه‌ی بقاء و دوام خود قرار دهد، و از بخل و تنگ‌چشمی دوری کند تا به خشنودی و بهشت خداوند نایل گردد.
