در آداب خوردن طعام (قسمت سوم)

رعايت كردن عدد فرد در خوردنيهايی که می‌تواند رعايت كند

هنگام خوردن ميوه يا طعام در صورتی که بتواند تعداد آن را  بشمرد مثل خرما و انجير و . . . بايد عدد فرد را در آن رعايت کند؛ زیرا بنا بر خبر «اِنَّ اللهَ وِتْرٌ يُحِبُّ الْوِتْرَ» ملاحظه‌ی عدد فرد در کارها، محبوب حق ـ سبحانه و تعالی ـ است. در شوربا خوردن با قاشق نیز مي‌توان بر این قياس كرد. پس وقتی كه جمعی از اصحاب و برادران به نوبت با قاشق آش می‌خورند، هر يك سه قاشق بخورند و هنگام خوردن شوربا قاشق را پر نكنند؛ زیرا آن علامت حرص و طمع است و كم نيز نکنند، بلکه اعتدال را رعايت کنند. بايد از قاشق، قطرات شوربا بر سفره و لباس نچكد و باقیمانده‌ی شوربا را از قاشق به كاسه باز نگردانند و هنگام به دهان بردن سر خود را مثل حيوانات پایین نياورند. بايد هنگام گذاشتن قاشق، دهان خود را زياد باز نكنند و قاشق را به درون دهان نزنند و آن را به گونه‌ای در ظرف بگذارند كه اگر قطره‌اي مانده باشد، داخل ظرف بریزد. امثال اين ارادات جزئيه بسيار است كه تفصيل آن طولانی است.

ليسيدن انگشتان و ظرف طعام در آخر

هنگامی که از خوردن طعام فارغ شد بايد انگشتان و ظرف طعام را بليسد؛ زیرا در اين مورد احاديث صحيح وارد شده است. در صحيحين به روايت ابن‌عبّاس ـ رضي الله عنهما ـ آمده است كه پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمود: اگر يكي از شما طعامي بخورد، دست خود را نشويد تا اینكه آن را بليسد يا بفرمايد كه ديگري آن را بليسد. مقصود از ليسيدن دست، ليسيدن انگشتان است و اين از قبيل تسميه جزء به اسم كل است.

در صحيح مسلم به روايت كعب بن مالك ـ رضی الله عنه ـ آمده است كه پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ با سه انگشت طعام می خورد و انگشتان مبارك خود را می ليسيد پيش از آنكه با دستمال پاك سازد. همچنین در صحيح مسلم به روايت جابر ـ رضی الله عنه ـ آمده است كه پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمود: نبايد هيچ يك از شما قبل از لیسیدن انگشتان خود، دست خود را با دستمال پاك سازد؛ زيرا نمی‌داند كه بركت در كدام جزء از طعام وی است. در روايتی دیگر آمده است: نمی‌داند در كدام انگشت بركت طعام مانده است.

در ميان طعام خوردن نبايد انگشتان خود را بليسد و یا دست خود را با دستمال پاك كند؛ زيرا دوباره به طعام خواهد زد. پاک کردن دست آغشته به غذا با سفره مكروه است، اگر چه مال او باشد. به صحّت رسيده است كه وقتی آن حضرت ـ صلی الله علیه و سلم ـ از طعام فارغ می‌شد، انگشتان مبارک خود را بدين ترتيب می‌ليسيد: اول وسطی بعد از آن سبابه سپس ابهام.

در تاريخ امام يافعي(رح) از كعب بن مالك ـ رضی الله عنه ـ روايت شده است كه آن حضرت ـ صلی الله علیه و سلم ـ پس از خوردن طعام، سه بار انگشتان خود را می‌ليسيد. از جابر ـ رضی الله عنه ـ به صحّت رسیده است كه آن حضرت به ليسيدن انگشتان و ظرف طعام امر کرده و می فرمود: شما نمی دانيد كه بركت در كدام جزء از اجزای طعام است.

در اصل هفتاد و هفتم از نوادر الاصول به روايت مالك دينار ـ رضی الله عنه ـ آمده است كه پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمود: هر كس در كاسه‌ای طعام بخورد سپس آن كاسه را بليسد، آن كاسه برای وی استغفار می‌كند و بر او صلوات می‌فرستد.

 

دور انداختن پوست و دانه‌ی ميوه

ادب در ميوه خوردن آن است كه اگر دانه و پوست آن دور انداختنی است مثل خرما و انار، آن را داخل ظرف ميوه نیاندازد. در اصل صد و چهلم از نوادر الاصول به روايت قتاده(رح) از انس ـ رضی الله عنه ـ آمده است كه پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ از جمع كردن خرما و دانه‌های آن در يك ظرف نهی می‌کرد. بنابراین اگر مجلس تنگ باشد و محلّی نباشد كه دانه و پوست را بیاندازد آن را در دستمال يا گوشه‌ی منديلی جمع کند يا اگر زياد نباشد در دست چپ نگاه دارد تا در فرصت مناسب دور اندازد.

به صحّت رسيده است كه آن حضرت ـ صلی الله علیه و سلم ـ گاهی دانه‌ها را در دست چپ جمع می‌كرد و هنگام انداختن، آن را به جانب چپ می‌انداخت. همچنين در اصل صد و چهلم از نوادر الاصول به روايت انس ـ رضی الله عنه ـ آمده است كه ظرفی پر از خرمای تر پيش پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ آوردند. مقداری از آن خورد و دانه‌های آن را از دهان مبارك به جانب چپ انداخت سپس گوسفند اهلی بر آن گذشت و آن دانه‌ها را خورد.

در صحيح مسلم به روايت عبدالله بن بسر مازني ـ رضی الله عنه ـ ثابت شده است كه وقتي پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ خرما می‌خورد دانه‌ی آن را از دهان مبارك بیرون آورده و بر پشت انگشت سبابه و وسطی دست چپ می‌نهاد آنگاه دور می انداخت.

 

خواندن دعای بركت هنگام آوردن میوه‌ی تازه

اگر ميوه‌ی نو رسیده‌ا‌ی به دست وی افتد بايد از دعاهای مأثور، آنچه ثابت شده است، بخواند. در صحيح مسلم به روايت ابی‌هريره ـ رضی الله عنه ـ آمده است كه مردم وقتی ميوه‌ی تازه‌ای می‌ديدند نزد پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ می آوردند و آن حضرت آن را به دست می‌گرفت و این دعا را می‌خواند: «اَللَّهُمَّ بَارِكْ لَنَا فِيْ ثَمَرِنَا وَ بَارِكْ لَنَا فِيْ هَدِيَّتِنَا وَ بَارِكْ لَنَا فِي صَاعِنَا وَ بَارِكْ لَنَا فِيْ مُدِّنَا» «بار الها! ثمره و هديه ما را پر بركت گردان و در كيل مان نيز بركت عطا كن» در روايتی ديگر از مسلم آمده است كه بعد از لفظ «مدنا» می‌فرمود: «بَرْكَةٌ مَعَ بَرْكَةٍ» سپس کوچک‌ترين كودك را می خواند و آن ميوه را به او می داد.

در كتاب ابن‌السّني نیز به روايت ابي‌هريره ـ رضی الله عنه ـ مذكور است كه گفت: پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ را ديدم كه هرگاه ميوه‌ی تازه‌ای نزد او می‌آوردند، آن را بر چشمهای مبارك خود می‌نهاد. سپس آن را می‌بوسید و این دعا را می خواند: «اَللَّهُمَّ كَمَا اَرَيْتَنَا اَوَّلَهُ فَاَرِنَا آخِرَهُ» «بار الها! همانطور كه اولش را به ما نماياندی آخرش را نيز بر ما بنمايان» آنگاه آن را به كودكی كه نزديك ایشان بود می داد.

در اصل نود و هفتم از نوادر الاصول به روايت زهری(رح) از انس ـ رضی الله عنه ـ آمده است كه وقتی ميوه‌ی تازه‌ای برای پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ می‌آوردند، آن را می‌بوسيد و سه بار بر چشم راست و سه بار بر چشم ديگر می نهاد. سپس این دعا را می‌خواند: «اَللَّهُمَّ كَمَا بَلَّغْتَنَا اَوَّلَهَا فَبَلِّغْنَا آخِرَهَا» «بار الها! همانطور كه اولش را به ما رساندي آخرش را نيز بر ما برسان». آنگاه آن را به کوچک‌ترين كودك می‌داد.

امام(رح) در شرح حديث مذکور فرموده است: علّت بوسيدن ميوه‌ی تازه این است كه اثر صنع الهی از وی مشاهده می شود و زمان آن به مبدأ فياض نزديک بوده و هنوز به ظلمت و غبار عالم حدوث، آلوده نگشته است و اين عمل، در صورتی که مقصود از آن اراده‌ی وجه الهی باشد از جمله‌ی عبادات است و بخشيدن آن به كودك به علّت مناسبت و نزديکی زمان او از مبدأ و آلوده نشدن وی به كدورت دنيا است.

 

خلال كردن بن دندان

هنگامی كه از خوردن طعام و ميوه فارغ شود، بايد بيخ دندانها را خلال كند و مواد باقی‌مانده در لابه‌لای دندان‌ها را بيرون آورد و گرنه به مرور زمان متعفّن شده و موجب درد دندان و بوي بد دهان می‌گردد.

در اصل بيست و نهم از نوادر الاصول به روايت عبدالله بن بسر مازني ـ رضی الله عنه ـ آمده است كه پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمود: «نَظِّفُوا اَلْثَائَكُمْ مِنَ الطَّعَامِ» «لثه های خود را از طعام پاك سازيد». امام(رح) در شرح اين حديث می‌فرماید: مقصود این است كه بعد از خوردن طعام، آنچه در بن دندانهای شما مانده است با خلال بيرون آوريد؛ زيرا مواد باقی‌مانده خيلی زود متعفّن و گنديده شده و بوی بد از آن تولید گشته و دهان را بدبو می‌گرداند که آن موجب اذيّت و آزار كرام‌الكاتبين و سبب نفرت و ناخوشی برادران و همنشينان می‌گردد. علّت اذیّت شدن ملكين این است كه جای ايشان نزديك دندانهای جلوی آدمی است. چنانچه در احاديث در معنی آيه‌ی «مَا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ» « انسان هيچ سخنی را بر زبان نمی راند مگر اينكه فرشته ای مراقب و آماده (برای دريافت و نگارش) آن سخن است» (ق/ 18) آمده است که رسول‌الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمودند: «عِنْدَ نَابَيْهِ» يعنی جای آن دو فرشته نزديك دندانهای جلو است كه هر چه آدمی با آن تلفّظ می‌كند، ايشان آن را می نويسند و ضبط می كنند. بنابراین اگر از دهان كسی بوی نامطبوع استشمام کنند اذيّت می‌شوند و كدورت می‌يابند.

پوشيده نماند كه آنچه با سر زبان از بن دندان ها بيرون آورند، خوردن آن بهتر و آنچه با نوك خلال بيرون آورند انداختن آن بهتر است. هنگام تمیز کردن بن دندان ها نبايد بسيار خلال كند به گونه‌ای كه گوشت بن دندان به واسطه‌ی آن بريده شود و جاي آن خالی گردد.

ادب خادم در قسمت خلال این است كه سر خلال را تا نيمه در كف دست راست، از ميان وسطی و بنصر(انگشت ميان وسطی و کوچک) بيرون آورد و جلوی اصحاب نگاه دارد و كسي كه خلال می‌گیرد نیز بايد با پشت دست راست از ميان وسطی و بنصر بگيرد و به خادم بگويد: «بَشَّرَكَ اللهُ بِالْحَسَنَةِ» « خداوند تو را به نيكی بشارت دهد».

 

شستن دستها قبل و بعد از طعام

در كتب بعضی ائمّه‌ی اهل حديث ـ رحمهم الله ـ مذكور است كه سفيان ثوری(رح) شستن دست پيش از طعام را مکروه می دانست. آنچه نزد محقّقان اهل حديث ثابت شده این است كه پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ گاهی پيش از طعام و گاهی پس از آن، دست مبارك خود را می‌شست.

در صحيح ابي‌داود و ترمذي از سلمان فارسی ـ رضی الله عنه ـ روايت شده است كه گفت: در تورات خوانده بودم که بركت طعام در این است كه بعد از آن دستها را بشويند. اين سخن را نزد پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ ذكر كردم. آن حضرت ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمود: بركت طعام در این است كه قبل از طعام و بعد از آن دستها را بشويند.

اگر كسي بخواهد قبل از طعام دست بشويد، روش آن، این است كه دو زانو بنشيند سپس ساعدها را ميان هر دو زانو بگذارد و هر دو دست را تا مچ در ميان طشت بشويد و اگر قبل از آن دستهای خود را شسته باشد، وقتی خادم طشت و آفتابه می‌آورد دوباره بشويد و صورت اتّفاق را رعايت کند. بايد دست شسته را بر طشت نيفشاند تا قطره بر فرش و یا لباس كسی نچكد. بهتر است که پس از شستن دست، آن را با هيچ حوله‌ای خشك نکند.

اگر بعد از طعام دستها را بشويد نبايد در طشت دهان خود را بشويد؛ چون ممکن است که موجب ناخوشايندی بعضی از حاضران شود. اگر خلال در دست وی باشد، هنگام شستن دست، آن را به دندان گيرد و بايد با هر حوله‌ای که پاك‌تر است دستها را خشك کند. پس از آن برای خادم دعای خير كند و بگويد: «طَهَّرَكَ اللهُ مِنَ الذُّنُوْبِ» «خداوند تو را از گناهان پاك گرداند».

در شرعة‌الاسلام آمده است كه ادب خادم در گردانيدن طشت این است كه اگر پيش از طعام طشت آورد، اوّل از خردسالان مجلس شروع کند و به جانب دست راست بر تمام مجلس بگرداند و اگر بعد از طعام طشت آورد، پيش بزرگان مجلس نهد سپس به جانب دست راست بر تمام مجلس بگرداند. خادم بايد آب دست شوی همه‌ی اصحاب را در طشت جمع كند و بعضی را به خاطر تعظيم ايشان مخصوص به این نسازد كه طشت خالی را پيش ايشان نهد، مگر اینكه آب بسيار جمع شده باشد كه به ضرورت بايد خالی كرد.

هنگام آب ريختن و طشت گردانيدن بايد مواظب باشد تا ناگاه قطره‌ای بر فرش یا لباس كسی نچكاند. ادب آب ريختن بر دست این است كه به سه نوبت بريزد، اول اندكی سپس بيشتر و در نهایت پي در پي بريزد تا وقتي كه دست شسته شود.

 

حمد گفتن و دعا كردن

پس از خوردن طعام، بايد به گونه‌ای كه در احاديث نبوي ـ صلی الله علیه و سلم ـ ثابت شده است خداوند را حمد و سپاس گوید و آن را وسيله ی رضای حق ـ سبحانه و تعالی ـ گرداند. در صحيح مسلم به روايت انس ـ رضی الله عنه ـ آمده است كه پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمود: خداي تعالی از بنده‌ی خود راضی می‌شود هنگامی كه چون لقمه‌ای بخورد و یا شربتی بیاشامد، او را حمد و سپاس گويد.

در صحيح بخاری از ابی‌امّامه ـ رضی الله عنه ـ روايت شده است كه گفت: هرگاه سفره را جمع می‌کردند پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ می‌فرمود: «اَلْحَمْدُ ِللهِ كَثِيْرًا طَيِّبًا مُبَارَكًا فِيْهِ غَيْرَ مَكْفِيٍّ وَ لَا مُوْدِعٍ وَ لَا مُسْتَغْنٍيْ عَنْهُ رَبَّنَا» «سپاس و ستايش خدا را ستايشی پاك و مبارك بی آنكه اين ستايش برای او كافی باشد و يا نياز به آن داشته باشد» و در روايتي ديگر آمده است كه می‌فرمود: «اَلْحَمْدُ ِللهِ الَّذِيْ اَرْوَانَا غَيْرَ مَكْفِيٍّ وَ لَا مَكْفُوْرٍ» «سپاس خدای را كه ما را سيراب نمود بی آنكه اين سپاس كفايت كننده باشد و بدون اينكه نعمتهای او ناديده گرفته شود».

در سنن ابي‌داود و ترمذي و ابن‌ماجّه به روايت معاذ بن انس ـ رضی الله عنه ـ آمده است كه پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمود: هركس طعامی بخورد و پس از آن بگويد: «اَلْحَمْدُ ِللهِ الَّذِيْ اَطْعَمَنِيْ هَذَا وَ رَزَقَنِيْهِ مِنْ غَيْرِ حَوْلٍ مِنِّيْ وَ لَا قُوَّةٍ» «سپاس خدای را كه اين را به من طعام داد و آن را بدون هيچ گونه نيرو و توانايی از جانب من به من روزی داد» گناهان گذشته‌اش آمرزيده می‌شود.

در كتاب ابن‌السّني به روايت عبدالله بن عمرو عاص ـ رضي الله عنهما ـ آمده است كه وقتی پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ از خوردن طعام فارغ می‌شد می‌فرمود: «اَلْحَمْدُ ِللهِ الَّذِيْ مَنَّ عَلَيْنَا وَ هَدَانَا وَ اَشْبَعَنَا وَ اَرْوَانَا وَ كُلَّ الْاِحْسَانِ آتَانَا» « سپاس خدای را كه بر ما منّت گذاشت و ما را هدايت كرد و ما را از غذا و آب سير نمود و به ما احسان فرمود».

در سنن ابی‌داود و ابن‌ماجّه و هر دو كتاب ـ جامع و شامل ـ ترمذی از ابو‌سعيد خدری ـ رضی الله عنه ـ روايت شده است كه پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ بعد از خوردن طعام می‌گفت: «اَلْحَمْدُ ِللهِ الَّذِيْ اَطْعَمَنَا وَ سَقَانَا وَ جَعَلَنَا مُسْلِمِيْنَ». در سنن ابی داود و ترمذی و غير آن از ابن‌عبّاس ـ رضی الله عنه ـ روايت شده است كه پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمود: وقتی يكی از شما از خوردن طعام فارغ شود، بايد بگويد: «اَللَّهُمَّ بَارِكْ فِيْهِ وَ اَطْعَمَنَا خَيْرًا مِنْهُ» «پروردگارا! در آن بركت ده و به ما بهتر از آن روزی کن» و هر كس كه خدای تعالی به او شيرينی بخوراند، بايد بگويد: «اَللَّهُمَّ بَارِكْ لَنَا فِيْهِ وَ زِدْنَا مِنْهُ» «بار الها! در آن به ما بركت بده و آن را بر ما بيفزای».

در رساله‌ی آداب سفر حضرت شيخ علاءالدّوله ـ قدّس سرّه ـ مذكور است كه اگر بزرگ قومی در مجلس حاضر باشد، بايد اینگونه دعا كند: «اَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِصَاحِبِ الطَّعَامِ وَ لِآكِلِيهِ وَ لِمَنْ سَعَي فِيْهِ وَ لِجَمِيْعِ الْمُؤْمِنِيْنَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْحَمْدُ  ِللهِ اَوَّلًا وَ آخِرًا» «بار الها! گناهان صاحب طعام و خورندگان آن و كسانی كه در فراهم آوردن آن كوشيده اند و گناهان تمامی مردان و زنان مؤمن را بيامرز سپاس خدای را است در اول و آخر». اینكه پس از طعام فاتحه و اخلاص و تكبير می‌خوانند، در اين مورد حديثی صحيح و نقلی معتبر شنیده نشده است، ليكن در اذكار مذكور است كه پيغمبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمود: هر كس هنگام طعام خوردن نام حق ـ سبحانه و تعالی ـ را فراموش كند پس از طعام بايد سوره ی اخلاص را بخواند.