آراستگی فرد مسلمان پایبندیاش به صبر، تحمل سختیها.بى تردید شکیبایان پاداش خود را بى حساب [و] به تمام خواهند یافت بى تردید شکیبایان پاداش خود را بى حساب [و] به تمام خواهند یافت هنگام مریضی،بهترین پاداشها از جانب خداوند در انتظار صابران است
صبر (شکیبایی) چیست؟
صبر و شکیبایی آن است که انسان بر آنچه که خداوند بدان امر فرموده پایبند باشد و آن را بطور کامل ادا کند. از چیزی که باعث نهی آن میشود دوری نماید. قلباً به سختیها و مشکلاتی که برایش پیش میآید راضی باشد. آراستگی فرد مسلمان پایبندیاش به صبر، تحمل سختیها، گریه و زاری نکردن و ناراحت نبودن او در هنگام بدبیاری و تلخی ایام است. خداوند متعال میفرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ» [البقرة: 153]. معنی آیهی شریفه: «اى کسانى که ایمان آوردید! از شکیبایى و نماز یارى جویید؛ زیرا خداوند با شکیبایان است».
پیامبران خداوند درود خدا بر آنان باد، شگفت آورترین مثال برای صبر و تحمل آزار به خاطر دعوت بهسوی خداوند میباشند. رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم سختیهای بسیاری را در راه گسترش اسلام تحمل کرده است، چنانکه اهل قریش دعوت اسلام را رد کرده و به او دشنام میدادند. او را قبول نداشته و همسایگانش که مشرک بودند به آزار ایشان میپرداختند و خس و خاشاک را در مقابل خانهاش میگذاشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در مقابل آن جز صبری زیبا و پسندیده کاری نکرد. عبد الله بن مسعود رضی الله عنها دربارهی شکیبایی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و بردباری ایشان در برابر اذیت و آزار مشرکان، میگوید: «كَأَنِّى أَنْظُرُ إِلَى النَّبِىِّ صلی الله علیه و آله و سلم يَحْكِى (يُشْبِه) نَبِيًّا مِنَ الأَنْبِيَاءِ ضَرَبَهُ قَوْمُهُ فَأَدْمَوْهُ (أصابوه وجرحوه)، وَهْوَ يَمْسَحُ الدَّمَ عَنْ وَجْهِهِ، وَيَقُولُ: اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِقَوْمِى فَإِنَّهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ». [متفق علیه] یعنی: «گویی همین الآن پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را مینگرم! در حالی که او از یکی از پیامبران صلواة الله علیهم حکایت میکند که قومش او را زدند و آغشته به خونش کردند و او خون را از چهرهاش پاک میکرد و میگفت: خداوندا قومم را بیامرز، زیرا آنها نمیدانند».
خداوند متعال پیامبرانش را بخاطر صبرشان بسیار توصیف کرده است و میفرماید: «وَ إِسْمَاعِيلَ وَ إِدْرِيسَ وَذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِرِينَ * وَ أَدْخَلْنَاهُمْ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِينَ» [الأنبیاء: 85-86]. یعنی: «و اسماعیل و ادریس و ذوالکفل را [یاد کن] که همه از شکیبایان بودند. و آنان را در رحمت خود داخل نمودیم چرا که ایشان از شایستگان بودند». باز میفرماید: «فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ» [الأحقاف: 35]. معنی آیه: «پس همانگونه که پیامبران نستوه (اولوا العزم) صبر کردند صبر کن ...».
پیامبران اولوا العزم (نستوه): نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد، هستند. سلام و درود خدا بر آنان باد.
خداوند متعال میفرماید: «وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا» [الأنعام: 34]. یعنی: «و پیش از تو نیز پیامبرانى تکذیب شدند ولى بر آنچه تکذیب شدند و آزار دیدند شکیبایى کردند تا یارى ما به آنان رسید...».
خداوند متعال دربارهی پیامبرش ایوب علیه السلام میفرماید: «إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ» [ص: 44]. یعنی: «... ما او را شکیبا یافتیم چه نیکوبنده اى به راستى او توبه کار بود».، ایوب علیه السلام مردی بود دارای مال و اهل و عیال بسیار، و خداوند او را با همهی آنها آزمود و سنجید. مریض گشته و بیماریش طی سالهای طولانی دامنگیر وی شد. نه از ثروت و نه از فرزندان چیزی نماند. به جز همسرش که با صبر و بردباری در کنارش ماند.
ایوب علیه السلام مثال بسیار بزرگی برای صبر بود او به قضا و قدر از جانب خداوند ایمان داشت. زبان او پیوسته در حال ذکر بود و در قلب خویش شکر گزار میماند. خداوند به او امر کرد که با پاهایش بر زمین بکوبد و برایش چشمهای از آب سرد خارج ساخت آنگاه به او فرمود تا با آن خود را بشوید و از آن بنوشد. آنحضرت این کار را کرد و خداوند درد و مریضی و نا خوشی را از او دور ساخت و دوباره به او سلامتی و زیبایی و مال بسیاری را باز گردانده و فرزندان نیکوکاری را در برابر صبرش به وی عطا فرمود. خداوند متعال در این باره میفرماید: «وَ وَهَبْنَا لَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنَّا وَ ذِكْرَى لِأُولِي الْأَلْبَابِ» [ص: 43]. یعنی: «و [مجددا] کسانش را و نظایر آنها را همراه آنها به او بخشیدیم تا رحمتى از جانب ما و عبرتى براى خردمندان باشد».
پروردگار به کسانی که صبر پیشه میکنند ثواب بزرگ و پاداش بسیار میدهد. خداوند متعال میفرماید: «وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ * الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ * أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَ أُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ» [البقرة: 155-157] یعنی: «... و مژده ده شکیبایان را. [همان] کسانى که چون مصیبتى به آنان برسد مى گویند ما از آن خدا هستیم و بهسوى او باز مى گردیم. بر ایشان درودها و رحمتى از پروردگارشان [باد] و راهیافتگان [هم] خود ایشانند».
باز در جایی دیگر میفرماید: «إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ» [الزمر: 10]. یعنی: «... بى تردید شکیبایان پاداش خود را بى حساب [و] به تمام خواهند یافت».
پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم میفرماید: «مَا أُعْطِيَ أَحَدٌ عَطَاءً خَيْرًا وَأَوْسَعَ مِنْ الصَّبْرِ». [متفق علیه] یعنی: «برای هیچکس بخشش و عطائی بهتر و وسیعتر از صبر داده نشده است». نیز میفرماید: «مَا يُصِيبُ الْمُسْلِمَ مِنْ نَصَبٍ (تعب) وَلاَ وَصَبٍ (مرض) وَلاَ هَمٍّ وَلاَ حُزْنٍ وَلاَ أَذًى وَلاَ غَمٍّ حَتَّى الشَّوْكَةِ يُشَاكُهَا، إِلاَّ كَفَّرَ اللَّهُ بِهَا مِنْ خَطَايَاهُ». [متفق علیه] یعنی: «هیچ خستگی و مرضی، غم و اندوه و اذیت و شکنجه به مسلمان نمیرسد حتی خاری که بپایش میخلد، مگر اینکه خداوند جل جلاله در برابر آن گناهانش را میآمرزد».
صبر انواع بسیاری دارد از جمله:
صبر بر عبادات، در برابر گناهان، صبر در هنگام بیماری، صبر در گرفتاری، بر فقر و تنگدستی و صبر بر اذیت و آزار مردم.
فرد مسلمان از باید بر عبادات خویش صبر داشته باشد، چرا که به انجام رساندن آنها به بهترین نحو ممکن، در اوقات مخصوص خود و همچنین پایبندی بر آنها، نیازمند سعی و تلاش بسیار است. خداوند متعال به پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم میفرماید: «وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ» [الکهف: 28]. یعنی: «و با کسانى که پروردگارشان را صبح و شام مىخوانند [و] خشنودى او را مىخواهند شکیبایى پیشه کن». و میفرماید: «وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا» [طه: 132] یعنی: «و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش ما از تو جویاى روزى نیستیم ما به تو روزى مىدهیم و فرجام [نیک] براى پرهیزگارى».
فرد مسلمان فریبهایی که انجام گناه را برایش میآرایند دوری جوید، و البته اینکار نیازمند صبر بسیار و ارادهای قوی است. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم میفرماید: «أفضل الـمهاجرين من هجر ما نهي الله عنه، وأفضل الجهاد من جاهد نفسه في ذات الله جل جلاله». [طبرانی] یعنی: «بهترین هجرت کنندگان کسی است که از آنچه خداوند نهی فرموده است هجرت و دوری گزیند. و بهترین مبارزه و جهاد آن کسی است که با نفس خویش بخاطر خداوند جلّ جلاله مبارزه نماید».
صبر در هنگام مریضی
هنگامی که فرد مسلمان بر مریضی خویش که خداوند او را به آن مبتلا ساخته است، صبر میکند خداوند به او بهترین پاداش را میدهد. آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم میفرماید: «مَنْ أُصِيبَ بِمُصِيبَةٍ فِي مَالِهِ، أَوْ جَسَدِهِ فَكَتَمَها فَلَمْ يَشْكُها إِلَى النَّاسِ كَانَ حَقًّا عَلَى اللَّهِ أَنْ يَغْفِرَ لَهُ». [طبرانی] یعنی: «کسی که مصیبتی جانی یا مالی ببیند و آن را مخفی نگاه داشته و پیش کسی شکوه و ناله نکند، بر خداست که او را بیامرزد».
صبر مسلمان باعث ورود او به بهشت میشود بانو ام زفر رضی الله عنها ، صرع داشت و از پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم تقاضا میکند که از خداوند برایش شفا بخواهد، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به او میفرماید: «إِنْ شِئْتِ صَبَرْتِ وَلَكِ الْجَنَّةُ وَإِنْ شِئْتِ دَعَوْتُ اللَّهَ أَنْ يُعَافِيَكِ». یعنی: «خواستی شکیبایی پیشه کن و بهشت از آن تو باشد. و خواستی از خداوند بخواه تا تو را از بیماری برهاند». و به او گوشزد میکند که در برابر مریضیاش صبر کند تا در آخر به بهشت وارد شود. خداوند عزّو جل در یک حدیث قدسی میفرماید: «إِذَا ابْتَلَيْتُ عَبْدِى بِحَبِيبَتَيْهِ (عينيه) فَصَبَرَ عَوَّضْتُهُ مِنْهُمَا الْجَنَّةَ». [بخاری] یعنی: «هرگاه بندهای را به فقدان دو حبیبش (یعنی: نور دو چشمش) مبتلا کنم و صبر کند در عوض آن به وی بهشت میدهم».
مسلمان در برابر مصیبتی که بر جان و مال و خانوادهاش وارد میشود صبر نماید. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم میفرماید: «يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى مَا لِعَبْدِى الْمُؤْمِنِ عِنْدِى جَزَاءٌ، إِذَا قَبَضْتُ صَفِيَّهُ مِنْ أَهْلِ الدُّنْيَا، ثُمَّ احْتَسَبَهُ إِلاَّ الْجَنَّةُ». [بخاری] یعنی: «خداوند متعال میفرماید: هرگاه از بندهی مؤمنم محبوب اهل دنیایش را بگیرم و او تنها بخاطر من صبر نماید، نزد من جزایی جز بهشت ندارد». یکی از بادیهنشینان از کنار افرادی گذشت که با صدای بلند گریه میکردند. پرسید: چه شده است؟ گفتند: کسی از ایشان مرده است. گفت (جز این نمیبینم که از دست پروردگار خویش فریاد رسی میخواهند و قضا و حکم او را دشوار میدانند و روی از پاداش او گردانیدهاند).
امام علی رضی الله عنها فرمودهاند: «چنانچه صبر کنی تقدیر بر تو روا شده و تو بخاطر آن پاداش دریافت میکنی. و اگر بیتابی کنی تقدیر بر تو جاری شده و تو گناهکاری!».
پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم میفرماید: «إِنَّ الْمُسْلِمَ إِذَا كَانَ مُخَالِطًا النَّاسَ وَيَصْبِرُ عَلَى أَذَاهُمْ خَيْرٌ مِنَ الْمُسْلِمِ الَّذِى لاَ يُخَالِطُ النَّاسَ وَلاَ يَصْبِرُ عَلَى أَذَاهُمْ». [ترمذی] یعنی: «چنانچه مسلمانی با مردم درآمیخته و بر اذیت ایشان شکیبایی نماید او بهتر است از مسلمانی که با مردم درنیامیخته و بر آزار ایشان شکیبایی نمیکند».
هرجور صبری پسندیده نیست. صبر در موارد زیر مکروه است:
صبر بر گمراهی و کوتاهی در عبادات و یا از دست دادن بعضی از فرایض مکروه میباشد.
اما صبر پسندیده آن است که در برابر بلایی که انسان نمیتواند آن را از خود دفع کند و یا از آن خلاص شود و یا بلایی که شرعا در آن ضرری نباشد صبر نماید. اما وقتی میتواند این ضرر را از خود دور نموده و آن را برطرف کند صبر کردن قابل قبول نیست. خداوند میفرماید: «إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا فَأُولَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَآءَتْ مَصِيرًا» [النساء: 97]. یعنی: «کسانى که بر خویشتن ستمکار بوده اند [وقتى] فرشتگان جانشان را مى گیرند مى گویند در چه [حال] بودید پاسخ مى دهند ما در زمین از مستضعفان بودیم مى گویند مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید پس آنان جایگاهشان دوزخ است و [دوزخ] بد سرانجامى است».
اموری که به صبر و شکیبایی نمودن کمک میکنند
شناخت زندگی دنیا، اینکه دوام نداشته و از بین خواهد رفت.
فهم اینکه اول و آخر پادشاهی فقط از آن خداوند است و سرنوشتش به سوی او میباشد.
به پاداشهای نیکو در نزد خدا یقین داشته و بداند که بهترین پاداشها از جانب خداوند در انتظار صابران است. خداوند متعال میفرماید: «وَ لَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ» [النحل: 96]. یعنی: «...و قطعا کسانى را که شکیبایى کردند به بهتر از آنچه عمل مى کردند پاداش خواهیم داد».
یقین داشتن به اینکه نصرت و یاری خداوند نزدیک است و از جانب وی گشایشی حاصل خواهدشد. در پس هر سختی آسانی است. «در نا امیدی بسی امید است، پایان شب سیه سپید است». وعدهی پاداش خداوند به مبتلایان به سختی و دشواریها حتما و بدون شک تحقق خواهد یافت. خداوند متعال میفرماید: «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا * إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا» [الشرح: 5-6]. یعنی: «پس [بدان که] با دشوارى آسانى است. آرى با دشوارى آسانى است».
یاری طلبیدن از خداوند و پناه بردن به دامان او. فرد مسلمان احساس میکند که خدا با او است و از او مراقبت میکند. خداوند متعال میفرماید: «وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ» [الأنفال: 46]. یعنی: «... و صبر کنید که خدا با شکیبایان است».
پیروی کردن از اهل صبر و شکیبایی. تأمل در زندگانی صبرپیشگان و انواع و اقسام بلا و سختیهایی که برسرشان آمده است، به خصوص پیامبران و انبیای خدا.
ایمان به قضا و قدر خدا و اینکه ناگزیر محقق خواهد شد. باور به اینکه آنچه بر انسان میآید گریزی از آن نبوده است و باید پیش میآمد، و چیزی که از سرش گذشته نمیبایست و نمیتوانست برای او پیش بیاید. خداوند متعال میفرماید: «مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ * لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ» [الحدید: 22-23]. یعنی: «هیچ مصیبتى نه در زمین و نه در نفسهاى شما [= به شما] نرسد مگر آنکه پیش از آنکه آن را پدید آوریم در کتابى است این [کار] بر خدا آسان است. تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به [سبب] آنچه به شما دادهاست شادمانى نکنید...».
خودداری از عجله، خشم، دلتنگی، اندوه و نا امیدی از رحمت خدا. برای اینکه تمام اینها صبر و پایداریتان را سست مینمایند.
***
روزی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از کنار قبرستانی میگذشت. زنی را دید که در کنار قبری نشسته و برای فرزندش که مرده بود می گریست. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمودند: «اتَّقِي اللهَ وَاصْبِرِي». یعنی: «از خدا پروا کن و صبر پیشه کن». آن زن گفت: رهایم کن! مصیبتی که بر من وارد آمده است، بر سر تو نیامده است.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از او روی بر گردانیده و رفت، زن او را نشناخته بود. به او گفتند: آن شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود. زن با عجله بهسوی خانهی پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم رفت و از وی معذرت خواهی نمود. او گفت: ببخشید، شما را نشناختم. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به او گفت: «إِنَّمَا الصَّبْرُ عِنْدَ الصَّدْمَةِ الأُولَى». [متفق علیه] یعنی: «صبر (واقعی) تنها در لحظهی نخست بروز مصیبت است». آری، انسان باید بهنگام وارد آمدن مصیبت صبر پیشه کند.
عمار بن یاسر و پدرش یاسر و مادرش سمیه رضی الله عنها اسلام آوردند. کفار از اسلام آوردن آنها آگاه شدند، آنها را گرفته و در بندشان کردند. آنان را به سختی شکنجه دادند. هربار که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از کنار آنها میگذشت به آنها میفرمودند: «صبرًا آل ياسر! فإن موعدكم الجنة». [حاکم] یعنی: «خاندان یاسر! بردبار باشید که وعده گاه تان بهشت است». آل یاسر صبر نموده و در برابر تمام شکنجههایی که بر آنها وارد میشد تاب میآوردند. تا اینکه پدر و مادر عمار رضی الله عنها از شدت شکنجه شهید شدند. پسر نیز بعدها در یکی از میادین جنگ شهید شده و همگی جزو گروه سبقت کنندگان بهسوی بهشت گشتند و به صورت ضرب المثلی برای بردباری و تحمل اذیت و آزار درآمدند.