غیبت عبارت است از عیب کسی را در غیاب وی گفتن،یادآوری عیب برادر مسلمان ،غیبت، افک و بهتان،غیبت از حب جاه و زنا از حب شهوت سرچشمه می گیرد. از ملائکه مهجورش کند،راه های درست تبرئه خویشتن
معنای لغوی غیبت عبارت است از عیب کسی را در غیاب وی گفتن، بد گفتن پشت سر کسی، بدگویی در غیاب کسی.
تعریف غیبت از نظر رسول الله صلی الله علیه و سلّم
قال رسول الله صلی الله علیه و سلّم: «أَتَدْرُونَ مَا الْغِيبَةُ؟» قَالُوا: اللهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ، قَالَ: «ذِكْرُكَ أَخَاكَ بِمَا يَكْرَهُ» قِيلَ أَفَرَأَيْتَ إِنْ كَانَ فِي أَخِي مَا أَقُولُ؟ قَالَ: «إِنْ كَانَ فِيهِ مَا تَقُولُ، فَقَدِ اغْتَبْتَهُ، وَإِنْ لَمْ يَكُنْ فِيهِ فَقَدْ بَهَتَّهُ» صحیح مسلم.
پيامبر اکرم صلی الله علیه و سلم فرمودند: آيا مي دانيد غيبت چيست؟ گفتند: خدا و رسول او داناترند، فرمودند: یاد کردن از برادر دینی ات به چيزي که او آن را ناخوش مي دارد، گفته شد: اگر صفتي را که در او وجود دارد، بگويم چه؟ فرمودند: اگر آن صفت که مي گويي در او وجود داشته باشد، او را غيبت کرده اي و اگر آن صفت در او نباشد، بر او افترا بسته اي.
امام نووی رحمه الله در تفسیر این قسمت از حدیث فوق می فرماید: «ذکر اخاک بما یکره» در کتاب الاذکار بطور مفصل تفسیر نموده است، آن جمله که می گوید: خواه برادر را با زبان و یا به کتابت، به آنچه که او دوست ندارد یاد کنی و یا با رمز و اشاره بنمایانی غیبت باشد.
علامه محقق مولانا محمدمنظور تعمانی رحمه الله می فرماید: غیبت این است که عمل و حال فرد مسلمانی را ذکر کرده که بر اثر آن، آن شخص ناراحت و تحقیر و یا مجرم شناخته شود. چون که غیبت باعث بی آبرویی می شود و وی از نظر روحی مورد آزار و اذیت قرار می گیرد و در دل ها تخم کینه و فساد کاشته می شود؛ لذا غیبت سخت ترین گناه قرار گرفته شده است و به منظور جایگزین کردن حقارت و زشتی در اذهان در قرآن و حدیث به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه شده است و تهمت این است که عمل بدی را بسوی یکی از بندگان خدا نسبت دهد در حالی که او از آن پاک و مبراست.
محمدصالح المنجد می گوید: غیبت یعنی تذکره و یادآوری عیب برادر مسلمان که موجب ناراحتی و دلخوری او گردد. چه آن غیبت در بدن او باشد و یا در دین، دنیا، روح، اخلاق و خلقش. غیبت صورت های مختلفی دارد مانند ذکر معایب و زشتی و یا ادا درآوردن و تقلید شخصی از روی تمسخر و استهزاء.
دکتر سید نوح در مورد غیبت این چنین می گوید: واژه غیبت از ریشه غیب گرفته شده است که معنی مقابل حضور و شهود و هر چیزی که از انسان پوشیده مانده باشد را دارد، فرق نمی کند که موضوع در ذهن و قلب انسان موجود باشد یا خیر. اما معنی و ماهیت غیبت در اصطلاح شرعی این است که مسلمانی در غیاب برادر دینی خویش سخن و حرکتی را انجام دهد که سبب ناراحتی و نگرانی او شود.
در کتاب «مسلمان از دیدگاه آیات و روایات» غیبت چنین تعریف شده است: در حقیقت غیبت طمع و آرزو در نابودی دیگران و جریحه دار ساختن حیثیت و شرافت افرادی است که حضور ندارند و نمی توانند از خود دفاع کنند و این عمل ناجوانمردانه و بسیار قبیح در حقیقت نشان پستی و ترسو بودن شخص غیبت کننده است، چون جرأت و شهامت ندارد رودررو با شخص حرف بزند.
حضرت حسن بصری رحمه الله گفته است: غیبت بر سه نوع است که هر سه نوع آن در قرآن بیان شده و عبارتند از: غیبت، افک و بهتان. اما غیبت آن است که تو در غیاب و پشت سر برادر خویش نوعی چیز را که در او باشد بگویی. افک عبارت است از آنچه از او به تو رسیده است بازگو کنی. بهتان آن است که درباره او چیزی بگویی که آنرا دارا نباشد.
غیبت و پیشگویی از دیدگاه علامه رشید احمد لدهیانوی رحمه الله: پشتگویی کردن یا شنیدن نیز از آن دسته گناهانی است که ما مسلمانان امروزی آنها را از لیست گناهان خارج کرده ایم. امروزه براثر تیره بختی ما این گناه جزء لاینفک مجالس ما قرار گرفته است. محفلی که خالی از غیبت باشد، رونق و طراوت خود را از دست داده و در نتیجه هر جا دو نفر بنشینند به غیبت از فرد ثالث می پردازند و از آن لذت می برند و اصلاً به ذهنشان خطور نمی کند که در حال ارتکاب گناه بزرگی است. اولا این گناهی است که غالباً انجام می گیرد، ثانیاً مردم احساس گناه بودن آن را ندارند و آن را از لیست گناهان بدر کرده اند در نتیجه با یک غیبت مرتکب چندین گناه می شوند. الله تعالی بطور آشکار اعلام فرموده که شخص غیبت کننده در حال خوردن گوشت برادر مسلمان خود است. ثالثاً گوشت برادر را خوردن و آن هم برادر مرده. کمی فکر کنید کسی برادرش مرده و در خانه اش ماتم به پاست و از هر سویی ناله و شیون بلند شده، اما این آقا کارد را بدست گرفته و گوشت برادرش را خام خام می خورد. خودتان قضاوت کنید این شخص چه عمل کثیفی را مرتکب شده است. حقیقت غیبت همین است.
خداوند متعال در قرآن در مورد پرهیز از غیبت و سکوت سخن آورده است از جمله:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ» حجرات/13
ای کسانی که ایمان آورده اید! از بسیاری از گمان های بد بپرهیزید, بی شک بعضی از گمان ها گناه است و در امور دیگران تجسس و کنجکاوی نکنید و بعضی از شما بعضی دیگر را غیبت نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادرش را در حالی که مرده است، بخورد؟! پس (البته) آن را ناپسند دارید و از خدا بترسید بی گمان خداوند توبه پذیر مهربان است.
«وَإِذَا سَمِعُواْ اللَّغْوَ أَعْرَضُواْ عَنْهُ» قصص/55
و چون سخن بیهوده را بشنوند از آن اعراض کنند.
«وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ» مؤمنون/3
و کسانی که از کار بیهوده اعراض کنندگانند.
«إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کُلُّ أُوْلَـئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولاً» اسراء/36
همانا از هر یک از گوش و چشم و دل از این ها پرسیده خواهد شد.
حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و سلم فرموده است: «المُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ المُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ يَدِهِ» متفق علیه
مسلمان کسي است که مسلمانان ديگر، از زبان و دست او سالم و در امان باشند.
رسول الله صلی الله علیه و سلّم می فرماید: «مَنْ يَضْمَنْ لي ما بيْنَ لَحْيَيْهِ وَمَا بيْنَ رِجْلَيْهِ أضْمنْ لهُ الجَنَّة» متفق عليه.
هرکس آنچه را که میان دو فکّش و آنچه را که میان دو پایش قرار دارد برای من تضمین کند من نیز بهشت را برایش تضمین می کنم. منظور از میان دو فکش، زبان و بین دوپایش، غرایز جنسی است.
و فرمودند: «إِنَّ الْعَبْدَ لَيَقُولُ الْكَلِمَةَ لَا يَقُولُهَا إِلَّا لِيُضْحِكَ بِهَا أَهْلَ الْمَجْلِسِ يَهْوِي بِهَا أَبَعْدَ مَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ، وَإِنَّ الرَّجُلَ لَيَزِلُّ عَلَى لِسَانِهِ أَشَدَّ مَا يَزِلُّ عَلَى قَدَمَيْهِ» رواه بیهقی
هر آیینه بنده ای کلمه ای را بر زبان نمی آورد، مگر بخاطر خنداندن مردم با آن کلمه، سقوط می کند بسبب آن کلمه دورتر از آنچه که در میان آسمان و زمین است و حتماً می لغزد زبانش شدیدتر از لغزیدن پا.
«وعَنْ سُفْيان بنِ عبْدِ اللَّهِ رضي اللَّه عنْهُ قَال: قُلْتُ يا رسُولَ اللَّهِ حَدِّثني بأمْرٍ أعْتَصِمُ بِهِ قالَ: قُلْ ربِّي اللَّه، ثُمَّ اسْتَقِمْ قُلْتُ: يا رسُول اللَّهِ ما أَخْوفُ مَا تَخَافُ عَلَيَّ ؟ فَأَخَذَ بِلِسَانِ نَفْسِهِ، ثُمَّ قَال: هذا» رواه ترمذی
از حضرت سفيان بن عبدالله رضي الله عنه روايت شده است که گفت: گفتم: اي رسول خدا! مرا از کاري آگاه کن که بدان توسل جويم، فرمودند: بگو: خداي يکتا پروردگار من است و بعد بر روي اين گفته ي خودت استقامت کن. گفتم: اي رسول خدا! از چه چيز بيشتر بر من ميترسي؟ پيامبرص زبان خودش را گرفت و فرمود: اين.
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «يَا مَعْشَرَ مَنْ آمَنَ بِلِسَانِهِ، وَلَمْ يَدْخُلِ الْإِيمَانُ قَلْبَهُ، لَا تَغْتَابُوا الْمُسْلِمِينَ، وَلَا تَتَّبِعُوا عَوْرَاتِهِمْ، فَإِنَّهُ مَنِ اتَّبَعَ عَوْرَاتِهِمْ يَتَّبِعُ اللَّهُ عَوْرَتَهُ، وَمَنْ يَتَّبِعِ اللَّهُ عَوْرَتَهُ يَفْضَحْهُ فِي بَيْتِهِ» سنن ابي داوود
ای کسانی که به زبان ایمان آوردید ولی قلباً ایمان نیاورده اید! غیبت و بدگویی مسلمانان را نکنید، و بدنبال عیوب مخفی آنان نباشید(یعنی علاقمند به علنی کردن آن نباشید)، پس قطعاً هرکس چنین کند، خداوند نیز با او چنین خواهد کرد و با هرکس خداوند چنین کند، او را در خانه ی خودش رسوا و تحقیر خواهد کرد.
یکی از صحابه عرض کرد یا رسول الله صلی الله علیه و سلم! مرا درباره اسلام سخنی بیاموزید که بعد از شما نیازی به سؤال از دیگران نداشته باشم؟ فرمودند: زبانت را کنترل کن، در خانه ات باش و بیهوده از خانه بیرون مرو و بر گناهان خود همیشه ناله کن.
وعن أبي سَعيدٍ الخُدْرِيِّ رضي اللَّه عَنْهُ عن النبي صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم قَالَ: "إذا أَصْبح ابْنُ آدم، فَإنَّ الأعْضَاءَ كُلَّهَا تُكَفِّرُ اللِّسانَ، تَقُولُ: اتِّقِ اللَّه فينَا، فَإنَّما نحنُ بِكَ: فَإنِ اسْتَقَمْتَ اسَتقَمْنا وإنِ اعْوججت اعْوَججْنَا" رواه الترمذي
از ابوسعيد خدري رضي الله عنه روايت شده است که حضرت پيامبر صلی الله علیه و سلّم فرمودند: "وقتي انسان صبح ميکند، تمام اعضايش از زبانش عاجزانه خواهش مي کنند و مي گويند: از خدا بپرهيز و جانب ما را رعايت کن که ما به تو بستگي داريم (از جهت پاداش و کيفر)، اگر تو راست باشي، ما هم راست و اگر کج باشي، ما هم کج خواهيم بود.
عن أنسِ بنِ مالك، قال: قال رسولُ الله صلى الله عليه وسلم: لما عُرج بي مررتُ بقوم لهم أظفارٌ من نُحاسٍ يخمُشونَ بها وجُوهَهُم وصدُورَهُم، فقلت: مَن هؤلاء يا جبريلُ؟ قال: هؤلاء الذين يأكلُون لحومَ الناس، و يقعونَ في أعراضِهِم. سنن ابی داوود
رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود: چون به معراج برده شدم، از کنار گروهی که ناخنهای مسین داشتند و با آنها صورت و سینه هایشان را می خراشیدند، گذشتم. گفتم ای جبرئیل! اینها کیستند؟ فرمود: اینان کسانی هستند که گوشت های مردم را می خوردند و آبرویشان را می بریزند.
عَنْ عُقْبَةَ بْنِ عَامِرٍ، قَالَ: قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا النَّجَاةُ؟ قَالَ: «امْلِكْ عَلَيْكَ لِسَانَكَ، وَلْيَسَعْكَ بَيْتُكَ، وَابْكِ عَلَى خَطِيئَتِكَ». رواه ترمذی
حضرت عقبه رضی الله عنه پرسید: یا رسول الله! سبب نجات چیست؟ فرمودند: زبانت را محکم بگیر و باید که خانه ات برایت بگنجد و بر گناهانت گریه کن.
منشأ غیبت، طعنه زدن، دشنام و عیب جویی معمولاً، کبر و خودخواهی است. زیرا وقتی که انسان خود را بزرگتر از دیگران و آنان را حقیر می انگارد به خیال اقوال اقدام می کند و ...
حضرت شاه صاحب می نویسد که در الزام و عیب نهادن، اسرار را جستجو نمودن، در غیاب کسی بدگفتن در هیچ موقع خوب نیست مگر در صورتی جایز است که از آن فایده دینی بدست آید و غرض نفسانیت در آن نباشد. (تفسیر کابلی)
آن حضرت ارشاد و انذار می فرمایند: «اَلغِيبَةُ أَشَدُّ مِنَ الزِّنَا» غیبت از زنا بدتر است؛ هرچند که بعضی از علما این حدیث را موضوع قرار داده اند، اما ابن حجر رحمه الله در تخریج حدیث دیلمی آن را از جابر رضی الله عنه مسنداً ذکر نموده است و این روایت موافق اصول شریعت نیز می باشد و عقل نیز آنرا تأیید می کند.
تمام امت من مورد عفو خداوند قرار مي گيرند مگر کسانی که آشکارا گناه می کنند.
یک نوع غیبت است که اکثر مردم آن را درک نمی کنند؛ امام نووی رحمه الله آن را غیبت آگاهان و عبادت گزاران نامیده و فرموده است: اینان بگونه ای کلمات و جملات غیبت آمیز را بیان می کنند که به مانند غیبت آشکار و صریح فهمیده می شود. مثلاً یکی به دیگری می گوید: وضع و حال فلانی چطور است؟ در جواب می گوید: خداوند اصلاح حاکمان کند، خداوند ما را بیامرزد. خداوند اصلاحش کند، از خدا می خواهم عاقبتمان را به خیر کند، خداوند را سپاسگزارم که ما را در ظلمت و تاریکی نینداخته است. پناه می بریم از شر بدی ها . خدایا ما را با حیا بگردان. خداوندا ما را از توبه کنندگان قرار ده. و همچنین جملات و گفته های دیگری که از آنها معنی نقص و کاستی از آنها استنباط می شود. پس تمام این گفته ها غیبت حرام به حساب می آیند و تمام آنها از مصداق و مقتضای مفهوم حدیث صحیح مسلم درباره غیبت بیان گردید، مشخص می باشد؛ و الله اعلم.
بنا به روایت علاء بن حارث رضی الله عنه حضرت محمد صلی الله علیه و سلم فرمودند: کسانی که بی گناهان را متهم می کنند و یا کسانی که غیبت می کنند در روز محشر به صورت سگ ها محشور می شوند. بنا به روایت حضرت ابن عباس رضی الله عنه سردار دو عالم صلی الله علیه و سلم در شب معراج مردمی را دیدند که گوشت مردار می خورند آن حضرت صلی الله علیه و سلم پرسیدند که اینها کیستند؟ گفتند: اینها کسانی هستند که گوشت مردم می خوردند یعنی غیبت می کردند.
از حضرت انس رضی الله عنه روایت است که وقتی آن حضرت صلی الله علیه و سلم در شب معراج کسانی را دیدند که با ناخنهای خود صورت و سینه خود را می خراشیدند، استفسار فرمودند: اینها چه کسانی هستند؟ حضرت جبرئیل فرمودند: اینها کسانی هستند که گوشت مردم می خوردند، یعنی از آنها غیبت می کردند و آبروی آنها را می ریختند.
حضرت جابر رضی الله عنه می فرمایند: بارها با آن حضرت صلی الله علیه و سلم همراه بودیم. یکبار باد بد بویی وزید فرمودند: می دانید این چه بادی است؟ این بوی بد کسانی است که درباره مسلمانان غیبت می کردند.
از حضرت پیامبر صلی الله علیه و سلم نقل است که فرمودند: کسی که غیبت می کند به 10 عقوبت گرفتار آید:
آثار و پیامدهای غیبت:
می توان آثارش را به دو دسته تقسیم نمود:
الف)عواقب آن بر دعوتگران و دینداران: 1. قسوت قلب 2. خشم خداوند 3. عذاب دردناک 4. ناتوانی در ادای مسئولیت
ب) آثار غیبت بر دعوت اسلام : 1. تفرقه و چند دستگی 2. زمینه سازی برای مبتلا شدن نوجوانان و افراد ساده اندیش
راه درمان:
تقویت روحیه پرهیزگاری و زیر نظر داشتن نفس خویش، این را باید در نظر داشت که تمام سخنان ثبت و ضبط می شود و باید در روز محشر به حضرت الهی جوابگو بود. دقت و کنجکاوی کافی هنگامی که در مورد دیگران قضاوت می کند، بخصوص نقل و پخش آن در میان مردم صورت گیرد. کنترل خشم و عصبانیت، تلاش برای برنامه ریزی برای سالم سازی محیط خانواده و اجتماع از بیماری بدگویی و عیبجویی، آشنایی با راه های درست تبرئه خویشتن از تهمت و عیبجویی که به او نسبت داده شده است، احساس مسئولیت مردم مسلمان در رابطه با عیب جویان و غیبت گران به این صورت که به سخنان آنان گوش فرا ندهند و با بهره گیری از هر گونه وسایل و روش با آنها مقابله کنند. آشکارا ترین روش عبارتند از تهمت و عیبجویی شما مردود و دروغ است.
علامه مفتی مولانا محمدعمر سربازی رحمه الله در کتاب همه باید بدانند می فرماید: غیبت فلانی جایز است. اگر فلانی مسلمان است این سخن قطعاً حرام و تحریف حکم غیبت است، در شریعت فقط غیبت حاکم ظالم و مطع انحراف و فساد و بدعت برای معرفی آنان و گروه های نامعین جایز است.
شخصی از بزرگی پرسید: در زمان آن حضرت بوی بد غیبت ظاهر می شد؛ چرا در این زمان ظاهر نمی شود؟ فرمود: امروزه غیبت بی اندازه زیاد شده است که بوی بد آن محسوس نمی شود. بطور مثال رفتگران که فاضلاب ها را تخلیه می کنند به بوی بد فاضلاب عادت کرده اند یا دباغهایی که پوست حیوانات را تمیز می نمایند و آنرا رنگ می زنند نیز به بوی بد پوست عادت کرده اند؛ مَثَل ما هم همین طور است؛ اینقدر در غیبت غرق شده ایم که بوی بدش را حس نمی کنیم.
باری ابراهیم بن ادهم رحمه الله همراه مهمان ها بر سفره دعوت شخصی نشسته بود که جمعی از آنها درباره کسی که آنجا حضور نداشت گفتگو کردند. ایشان فرمود: در زمانهای گذشته مردم قبل از گوشت نان می خوردند اما شما قبل از نان، گوشت می خورید(یعنی غیبت را شروع کردید).
بقول یکی از حکیمان: ای انسان! اگر تو قادر به انجام سه کار نیستی، حتماً سه عمل دیگر را انجام بده:
ده چیز ده چیز دیگر را می خورد:
اقوال زرین حضرت علی کرم الله وجه:
حضرت عباس پسرش عبدالله رضی الله عنهما را این چنین نصیحت نمود که حضرت عمر رضی الله تو را به خویش نزدیک می دارد و بر پیران تقدیم می کند، زنهار تا پنج چیز نگه داری:
حضرت عمر بن خطاب رضی الله عنه فرمود: هرکس زیاد بخندد از هیبتش کاسته می شود هرکس که شوخی کند او حقیر می شود و هرکس کاری انجام دهد با آن مشهور خواهد شد، هرکس زیاد حرف بزند او ذلیل و بدنام می گردد، هرکس بدنام گردد بی غیرت می شود، هرکس بی حیا شود، از تقوایش کاسته شود؛ دلش می میرد و هرکس دلش مرد برای آتش جهنم مناسب است.
آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین.
