دین اسلام را برای همه‌ی جهانیان بر خاتم پیامبران فروفرستاد،نماز شب، قیام اللیل،بهترین نماز بعد از فرایض، نماز تهجد است نماز تهجد مایه‌ی نشاط و پاکیزگی، وسیله‌ی قرب الهی، کفاره‌ی گناهان،تهجدگزار در زمره ذاکرین
نماز تهجد و تأثیر آن در سعادت دنیا و آخرت
الله تبارک و تعالی انسان را آفرید و در راستای تکامل او در زمان‌های مختلف، ادیان سماوی و پیامبران را فرستاد و در آخر، دین اسلام را برای همه‌ی جهانیان بر خاتم پیامبران فروفرستاد. هر یك از ادیان آسمانی در زمان خود و سرانجام، دین اسلام با تشریع و پایه‌گذاری اصول و احکام خود اعم از عبادی، اخلاقی، سیاسی و غیره سعادت و راحت دنیا و آخرت را برای انسان‌ها تضمین می‌کنند و دین اسلام که خاتم و كامل‌ترین ادیان است در تمام تکالیف و برنامه‌هایش، سعادت و راحت، آرامش و طمأنینت همه ی انسان‌های روی زمین را اولین و اساسی‌ترین هدف خود قرار می‌دهد. در واقع از ازل، اراده ی الهی این بوده است که انسان، با کردار و رفتار نیك واراسته شود و به قرب الهی نایل گردد.
بدون تردید هر عبادت و عمل نیک و خالصانه باعث قرب الهی می‌گردد و اگر انگیزه درست و الهی باشد، تمام حركات انسان حتی عادتهای طبیعی او مانند خوردن و خوابیدن، تجارت و کشاورزی، گردش و تفریح نیز وسیله‌ی قرب الهی قرار میگیرد. وقتی چنین است، پس عمل و رفتارهایی که جنبه‌ی عبادی دارند، به‌طریق اولی وسیله‌ی قرب الهی و سعادت دنیا و آخرت را فراهم می‌آورند، و از این میان نماز كه در رأس عبادت‌ها قرار دارد؛ قطعاً راحت و سعادت دنیا و آخرت را دربردارد.
نماز خودش به انواعی مانند فرض، واجب، سنّت و نفل تقسیم می‌شود که هر کدام احکام، فضایل، فلسفه و حکمتهای ویژه‌ای دارد، کما این‌که هر کدام در راستای اصلاح و خودسازی و در تأمین اهداف مشروع انسان نقش مؤثری ایفا می‌كند. از تدبر در آیات قرآن و مطالعه‌ی روایات چنین برمی‌آید که بعد از فرایض، واجبات و سنن، مهمترین نمازی که به ادای آن خیلی تأکید شده است و فضایل و فواید متعددی دربردارد، نماز شب (تهجد) است. این نماز در راستای خودسازی و قرب الهی، و در جهت اصلاح و اعتلای روح و روان و تندرستی ظاهری و باطنی انسان سازنده‌ترین و مؤثرترین عمل است. در این نوشتار سعی بر آن است که درباره‌ی نماز شب و فضایل، فواید و احکام آن در پرتوی آیات و روایات، تجربیات و واقعات، مطالبی تقدیم خوانندگان گردد.
نام و معنای لغوی و اصطلاحی نماز تهجد
نماز تهجد را با نام‌های متعددی یاد كرده‌اند، مانند: صلاة اللیل/ نماز شب، قیام اللیل/ شب‌بیداری، صلاة التطوع باللیل/ نماز نفل شبانه، صلاة السحر/ نماز سحر، نماز پاکان، نماز کرّوبیان و نماز انبیا و غیره. تهجد در لغت، مصدر و از باب «تفعّل» است و از هجد یهجد هجوداً مأخوذ است. می‌گویند: هجد و أهجد، یعنی خوابید. و این كلمه در زبان عربی از اضداد است؛ یعنی دو معنای متضاد دارد، هم به معنی خوابیدن در شب است و هم به معنای از خواب بیدار شدن.
همچنین واژه‌ی هاجد (اسم فاعل از هجد) به‌معنای شخص خوابیده و شخص بیدار به هر دو معنا می‌آید؛ البته بعضی از علمای لغت در میان «هاجد» و «متهجد» فرق گذاشته‌اند؛ هاجد یعنی کسی كه خوابیده و متهجد یعنی کسی که خواب را از خود دور کرده است.
اما در اصطلاح و عرف اسلامی تهجد با مفهوم نماز همراه است و آن را اصطلاحاً چنین تعریف می‌کنند: هو صلاة التطوع باللیل؛ نماز نفلی که در شب خوانده می‌شود. بعضی از علما میان نماز شب (قیام اللیل) و نماز تهجد فرق گذاشته‌اند و گفته‌اند: خواندن نوافل از مغرب گرفته تا طلوع صبح صادق، قیام اللیل یا نماز شب است، و نماز نفلی که بعد از خواب شب ادا می‌شود، نماز تهجد است. برخی از علما هر دو را به یک معنا گرفته‌اند. البته آموزش و روش پیامبر و عمل بیشتر علما بر همین بوده است که بعد از خوابیدن پاسی از شب بیدار می‌شدند و نماز تهجد می‌خوانند. دو تابعی بزرگوار علقمه‌بن قیس و اسودبن یزید رحمهماالله می‌فرمایند: «إنما التهجد بعد نومة»؛ نماز تهجد درحقیقت آن است که بعد از خواب ادا شود.
حکم نماز تهجد
بیشتر علما براساس روایتی كه از حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها نقل شده است، براین نظرند که در ابتدا نماز تهجد بر تمام امت فرض بود و حدود یک سال پیامبر صلّی الله علیه و سلّم و اصحاب، آن را به‌طور فرض می‌خواندند و بر آن پایبند بودند، سپس نرمی و آسانی آمد و فرضیت آن نسخ و تبدیل به نفل شد.
اما در مورد اینكه آیا فرضیت نماز تهجد در حق رسول اکرم صلّی الله علیه و سلّم هم نسخ شد یا به قوّت خود باقی ماند، علما اختلاف نظر دارند؛ امام نووی رحمه‌الله می‌فرماید: از ظاهر حدیث چنین برمی‌آید که فرضیت نماز تهجد بعد از آن در حق رسول اکرم نیز به نفل تبدیل شد. البته در حق امت نفل بودن آن یک مسئله اجماعی است.
تأکید در مورد نماز تهجد
نماز تهجد در برابر دیگر نمازهای نفل اهمیت بیشتری دارد؛ زیرا نوافل دیگری نداریم که مثل نماز تهجد به مدت یک‌سال بر همه فرض شده باشد، یا بر شخص پیامبر فرض باشد، یا نزد بعضی ائمه هنوز هم فرضیتش بر همه باقی باشد. البته این تنها دلیل بر اهمیت تهجد نیست بلكه خود رسول اکرم صلّیاللهعلیهوسلّم در مورد نماز تهجد نسبت به دیگر نوافل بیشتر تأکید و ترغیب كرده و فضایل ویژه‌ای بیان فرموده است.
در روایتی آمده است كه شخصی از پیامبر اکرم صلّیاللهعلیهوسلّم در مورد بهترین عمل پرسید، آن‌حضرت در پاسخ فرمود: بهترین عمل قیام طولانی در حضور پروردگار در نماز است (یعنی تلاوت كردن طولانی در حال قیام) و همین‌طور بهترین نماز بعد از فرایض، نماز تهجد است.(مسلم:2/821) و در روایتی دیگر با تأكید فرمود: «علیکم بقیام اللیل فانه من دأب الصالحین قبلکم»؛ نماز شب را بر خود لازم بگیرید كه شیوه‌ی نیکانِ قبل از شماست.
فلسفه و حکمت نماز تهجد
شب و روز را خدا آفریده است و همه ازآن او هستند؛ روز برای کسب و کار است و شب برای دعا و نیایش به حضور پروردگار، و صفا و صمیمت و سکون و طمأنینتی که الله تعالی در تاریکی‌های شب گذاشته است در روز هرگز میسر نمی‌شود؛ زیرا تمام موجودات عالم در شب به سکوت و سکون فرومی‌روند و خلوتی جهان هستی را فرامی‌گیرد. انسان شب زنده‌دار با دعا و نیایش خود مثل مهتابی در آن خلوت و تاریکی می‌درخشد و مورد الطاف و عنایات پروردگار قرار میگیرد. شاید بنابر همین صفا و صمیمیت است كه نمازهای فرضِ شب مانند عشا و مغرب و فجر با قرائت جهری خوانده می‌شوند.
و نکته‌ی دیگر این‌که در روایات متعدد آمده است: «یَنْزِلُ رَبُّنَا كُلَّ لَیْلَةٍ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْیَا، حِینَ یَبْقَى ثُلُثُ اللَّیْلِ الآخِرُ، یَقُولُ: مَنْ یَدْعُونِى فَأَسْتَجِیبَ لَهُ، مَنْ یَسْأَلُنِى فَأُعْطِیَهُ، مَنْ یَسْتَغْفِرُنِى فَأَغْفِرَ لَهُ»؛ پروردگار ما هر شب به آسمان دنیا با عنایت و رحمت‌های خاص متوجه می‌شود، وقتی که ثلث آخر شب به پایان رسد، می‌فرماید: کیست که مرا بخواند و من اجابتش کنم، کیست که از من سؤال کند و به او عطا کنم، کیست از من آمرزش بخواهد و من او را ببخشم؟
و در روایات دیگری آمده است: «کیست از من شفا بخواهد تا او را شفا بخشم، کیست که از من رزق بخواهد تا به او روزی بدهم؟»
الله تعالی انسان را آفریده و مشکلات و ضرورت‌ها، حاجت‌ها و آرزوهای زیادی فرا راه وی گذاشته است. سپس با لطف و مهربانی‌اش برای رفع و برآورده ساختن آنها برنامه‌ها، عبادت‌ها و اوقات مخصوصی به وی آموخته است. شب كه فرا می‌رسد به‌ویژه سحرگاهان، خداوند الطاف و رحمت‌های خاص خودش را بر جهانیان می‌گستراند. در آن تاریكی‌ها از یک‌سو شیاطین و نمایندگان فسق و ارواح خبیثه به حرکت درمی‌آیند تا انسان‌ها را به منجلاب فسق و غفلت بکشانند و از دیگرسو رحمت و عنایات الهی به جوش می‌آیند تا بندگان را از گزند و گمراهی آنها در حفظ و امان نگه‌دارند.
آیه‌های قرآن در مورد نماز تهجد
فضیلت و فواید نماز تهجد در پرتو احادیث
پیامبر اسلام در روایت‌های زیادی اهمیت نماز تهجد را بیان كرده و به ادای آن توصیه فرموده است، ضمناً در بعضی روایات به فواید دنیوی آن نیز اشاره نموده است كه با ذکر بعضی از آنها تحت عنوان‌های خاص بسنده می‌کنیم:
ـ تأكید به نماز شب در حدیث
«علیکم بقیام اللیل فإنَّه دأبُ الصالحین قَبلَكُم»؛ نماز شب را بر خود لازم بگیرید؛ زیرا مواظبت بر آن، شیوه و روش نیکانِ قبل از شما بوده است.(ترمذی:3549) این روایت ضمن تأکید به نماز تهجد آن را از روش نیکانِ امت‌های گذشته برشمرده است و به این مطلب اشاره دارد که در ادیان گذشته پایبندی به نماز تهجد یکی از معیارهای تقوا و صلاح بوده است و این امت که خیرالامم و پیرو افضل‌الرسل است، اولی‌تر و حق‌دارتر به خواندن نماز تهجد است. واژه «علیکم» که معنی تأکید و الزام دارد، در مورد دیگر نمازهای نفل خیلی کم آمده است.
ـ تهجد بهترین و با فضیلت‌ترین نفل بعد از نمازهای فرض
«إِنَّ أَفْضَلَ الصَّلاةِ بَعْدَ المَفْرُوضَةِ، الصَّلاةُ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ»؛ بعد از نماز فرض با فضیلت‌ترین نماز آن است که در دل شب خوانده شود.(المعجم‌الكبیر:1674) مراد از نمازی که در دل شب ادا می‌شود، قطعاً نماز تهجد است. روایت‌های زیاد دیگری نیز درباره‌ی افضل بودن نماز تهجد در مقابل دیگر نوافل آمده است.
ـ نماز تهجد مایه‌ی نشاط و پاکیزگی
در روایت مشهور از بخاری و مسلم آمده است كه وقتی کسی از شما می‌خوابد، شیطان بر پشت سر او سه گره می‌زند و روی هر گرهی مینویسد: شبی طولانی در پیش داری، بخواب. حال اگر شخص بلند شود و خدا را با ذكر و دعا و غیره یاد کند، یک گره باز می‌شود، چون وضو بگیرد، گره دیگری باز می‌شود، و وقتی نماز بخواند، همه‌ی گره‌ها گشوده می‌شود. سپس در ادامه فرمود: «فَأَصْبَحَ نَشِیطًا طَیِّبَ النَّفْسِ وَإِلاَّ أَصْبَحَ خَبِیثَ النَّفْسِ كَسْلاَنَ؛ آن شخص بعد از ادای نماز تهجد در حال نشاط و پاگیزگی نفس صبح می‌کند و گرنه با نفسی پلید و در حال کاهلی صبح می‌کند.(بخاری:1142)
هر عبادت مایه‌ی نشاط روح و روان است، اما با توجه به این روایت، نماز تهجد در طراوت و شادابی روح و روان، و گره‌گشایی و تقویت انسان تأثیر به‌سزایی دارد؛ انسان تهجدگذار از توانمندی و برنامه‌ریزی ویژه‌ای برخوردار است و تجربه بر این امر شاهد است که او در راستای مدیریت و کنترل اوضاع و احوال زندگی انفرادی و اجتماعی خود نسبت به دیگران موفق‌تر است.
ـ شمار شدن تهجدگزار در زمره ذاکرین
حضرت ابوسعید خدری روایت می‌کند كه آن‌حضرت صلّیاللهعلیهوسلّم فرمود: اگر کسی در شب از خواب بیدار شود و خانم خود را نیز بیدار کند و سپس آنها دو رکعت نفل بخوانند، هر دو در لیست ذاکرین نوشته می‌شوند.(ابوداود) نزد الله تعالی در لیست ذاکرین قرار گرفتن مرتبه‌ی بسیار بلند و مقام والایی است. ذاکرین روز قیامت شادمان و خندان به بهشت می روند. یکی از دروازه‌های بهشت مخصوص آنهاست.
ـ نماز تهجد وسیله‌ی قرب الهی، کفاره‌ی گناهان و بازدارنده از هر معصیت
آن‌حضرت صلّی الله علیه و سلّم فرمود: «علیکم بقیام اللیل فإنه دأب الصالحین قبلکم و قربة الی ربکم و مکفرة اللسیئات و منهاة عن الإثم»؛ نماز شب را لازم بگیرید که شیوه‌ی نیکان قبل از شما و وسیله‌ی قرب و نزدیکی به پروردگار است و کفاره‌ی بدی‌ها و بازدارنده از گناه است.(ترمذی:3549)
مؤمن واقعی همیشه از ارتکاب گناه می‌ترسد و در صدد رهایی از گناهان و در تلاش فراهم كردن محیط پاک است و اگر گناهی از او سر بزند، در فکر کفاره و توبه از آن است. نماز تهجد خاصیت کفاره و بازدارندگی از گناهان را دارد.
ـ دعای رحمت پیامبر برای زن و شوهری که برای نماز تهجد برنامه‌ریزی می‌کنند.
آن‌حضرت صلّیاللهعلیهوسلّم فرمود: رحمت خدا بر مردی باد که شب از خواب برمی‌خیزد و نماز تهجد می‌خواند و همسرش را نیز بیدار می‌کند تا او هم نماز بخواند و اگر سستی نشان دهد، بر چهره‌اش آب می‌پاشد که برای تهجد بیدار شود. رحمت خدا بر زنی باد که آخر شب برمی‌خیزد و نماز تهجد می‌گزارد و شوهرش را هم بیدار می‌کند تا نماز بخواند و اگر امتناع ورزد، بر چهره‌اش مقداری آب می‌پاشد تا برای نماز تهجد بیدار شود.(ابوداود)
ـ جایگاه خاص در جنت برای تهجدگزاران
باری آن‌حضرت صلّیاللهعلیهوسلّم کاخ‌ها و قصر‌های زیبایی از جنت را ذکر كرد. ابومالک اشعری پرسید: آنها برای چه کسانی است؟ آن‌حضرت فرمود: «لمن أطاب الكلام وأطعم الطعام وبات قائماً والناس نیام»؛ برای کسی که زیبایی گفتار دارد و به نیازمندان طعام می‌دهد و شب را درحالی‌كه دیگر انسان‌ها در خواب به‌سر می‌برند، با نماز سپری می‌كند. (مجمع‌الزوائد:3532)
ـ آخر شب و بیشترین قرب با پروردگار
در روایتی از عمروبن عبسه با الفاظ مختلفی آمده است كه آن‌حضرت فرمود: تنها وقتی كه پروردگار به بنده‌اش نزدیک‌تر از هر موقع دیگر است، آن پاس آخر شب است؛ اگر توانستی در آن ساعت از ذکر کنندگان باشی پس دریغ نکن، تا آن لحظه‌ی قرب از شما فوت نگردد.
و در روایات‌هایی از همین حدیث آمده است كه حضرت عمروبن عبسه از آن‌حضرت در مورد با فضیلت‌ترین اوقات یا نزدیک‌ترین اوقات به پروردگار سؤال کرد: آن‌حضرت در پاسخ فرمود: «جوف اللیل الآخر»؛ آخر شب.(مسنداحمد:17059)
این وقت همان وقت سحر و قبل از طلوع صبح صادق است كه وقت دعا و نیایش، قبولیت دعا و نزول رحمت‌های الهی است.
ـ نماز تهجد مایه‌ی شرف برای مؤمن
در روایت سهل‌بن سعد آمده است كه جبرئیل علیه‌السلام از طرف الله نصیحت‌هایی به پیامبر رساند، از جمله این الفاظ بود: «وَاعْلَمْ أَنَّ شَرَفَ المُؤْمِنِ قِیَامُهُ بِاللَّیْلِ»؛ بدان‌که شرافت مؤمن در شب، بیداری او برای خداوند است.(ترغیب:1/ 45)
ابن‌ابی‌الدنیا از وهب‌بن منبه نقل می‌کند که ایشان فرمود: انسان پست با عبادت شب، شرف می‌یابد و انسان ذلیل با آن عزت می‌یابد، قطعاً این شرف و عزت، در دنیا و آخرت است.
ـ نماز تهجد باعث سلامتی و تندرستی بدن
طبق بعضی از روایت‌ها در آخر حدیث مشهوری که در آن به نماز تهجد تأكید و توصیه شده است، آمده است: «و مطردة للداء عن الجسد»؛ نماز تهجد بیماری را از تن می‌زداید.(سنن‌کبری:4424)
تمام عبادت‌ها فرضی یا نفلی، مالی، یا بدنی همه آنها علاوه‌براین‌كه به‌عنوان تکلیف شرعی انجام داده می‌شوند و در آخرت موجب نجات و رستگاری بنده قرار می‌گیرند، در زندگی دنیوی هم نوعی تأثیرات و فواید ظاهری دارند، ازآنجمله نماز تهجد است كه به گفته‌ی صادق‌المصدوق بیماری‌ها را از بدن می‌زداید.
آری، نماز تهجد به گفته‌ی بعضی پزشکان جهت پیشگیری سکته‌های قلبی تأثیر خاصی دارد؛ زیرا زیاد خوابیدن عامل عمده‌ای برای بعضی بیماری‌ها مانند سکته‌های قلبی و غیره است.
كارهایی كه در بیدار شدن برای تهجد كمك می‌كند
اهمیت و جایگاه نماز تهجد را بیشتر افراد می‌دانند، بعضی‌ها تمنا و آرزو می‌کنند که نماز شبی نصیب‌شان شود، ولی در عمل بعضی‌ها به این سعادت بزرگ موفق نمی‌‌شوند. لذا مناسب است به بعضی عوامل و اصول که مراعات آنها مفید و مؤثر است و در این امر كمك می‌كند، اشاره شود:
عارف رومی چه زیبا سروده است:
اندکی صرفه بکن از خواب و خور
ارمغـان بهـر ملاقـاتـش ببر
شـو قلیـل النـوم ممـا یهجعـــون
باش در اسحار از یستغفرون
