بیع السلم

تعریف بیع سلم و شرایط جواز آن

اگر شخصی قبل از درو محصول یا بعد از آن به شخص دیگری هزارتومان داد که بعد از دو یا سه ماه، در تاریخ و روزی مشخص از او پنجاه کیلو گندم تحویل گیرد، درست است و در وقت تعیین شده، باید گندم ها تحویل گردند، فرقی نمی ­کند آن روز، نرخ گندم از قیمت تعیین شده بالاتر باشد یا پایین، و این معامله را در اصطلاح فقه «بیع السلم» گویند؛ ولی برای جواز این معامله شرایط ذیل الزامی است. فتاوی هندیه ج3 ص193

* کیفیت گندم به خوبی واضح باشد؛ تا هنگام تحویل هیچ گونه اختلافی به وجود نیاید، مثلاً در قرارداد ذکر شود که فلان نوع گندم باشد، دانه ها ریز و باریک نباشد، بلکه مرغوب باشند و چیز دیگر از قبیل بذر علف و... در آن مخلوط نباشد و هنگام وزن، خشک باشد که هیچ گونه خیس بودن در آنها محسوس نشود، اگر فقط اندازه بگوید که صد تومان، گندم بدهد؛ معامله ناجایز می باشد. به هر حال هر نوع جنسی خریدنی است باید تمام اوصافش ذکر گردند تا هیچ گونه اختلافی به وجود نیاید، اگر بگوید در قبال صد تومان، برنج بده و وصف برنج را نام نبرد، معامله درست نمی باشد. (فتاوی هندیه ج3 ص194)

* نرخ باید مشخص گردد؛ مثلاً هر کیلویی پنجاه یا شصت تومان. اگر بگوید: نرخ بازار، یا هرچه نرخ بازار شد پنجاه تومان ارزان تر، درست نیست. نرخ بازار در این مورد هیچگونه اعتباری ندارد. باید نرخ مشخص گردد، و در پایان مدت مطابق تعیین شده، با نرخ مشخص شده تحویل گردند. (فتاوی هندیه ج3 ص194)

* مقدار وجه هم باید مشخص گردد، مثلاً مشتری می ­گوید من در قبال 10 هزار تومان گندم می خرم؛ اگر پول مشخص نگردد، معامله درست نیست. (فتاوی هندیه ج3 ص193)

* باید پول در همان جلسه نقداً تحویل گردد، اگر بعد از این که از یکدیگر جدا شدند، تحویل گردید، معامله باطل می شود، باید مجدداً معامله منعقد گردد، نیز اگر معامله برای 10 هزارتومان منعقد گردید، ولی 5 هزارتومان نقداً پرداخت و باقی مانده برای بعد محول گردید، معامله در 5 هزار تومان نقدی درست و در 5 هزار تومان بعدی باطل است. (فتاوی هندیه ج3 ص193)

* حداقل به مدت یک ماه جهت تحویل گندم، وقت مقرر گردد. مثلاً چنین گوید: بعد از پایان یک ماه در فلان تاریخ گندم را از تو تحویل خواهم گرفت؛ اگر کمتر از یک ماه مدت مقرر کرد معامله ی سلم درست نمی ­باشد، بیشتر از یک ماه هرچه مقرر کند، ایرادی ندارد، ولی شرط این است که ماه و روزش مشخص گردد، تا هنگام تحویل اختلافی به وجود نیاید، اگر ماه و روز را مشخص نکرد، بلکه گفت: هنگام فصل درو به تو گندم می­ دهم، صحیح است. (فتاوی هندیه ج3 ص194)

* جای تحویل گندم هم مشخص گردد. یعنی در همین شهر یا در شهری دیگر یا مشتری در قرارداد ذکر کند که فروشنده آنها را به منزلش برساند. خلاصه جای تحویل آن کاملاً واضح گردد، وگرنه معامله درست نمی ­باشد، ولی اگر جنس، چیزی معمولی است که به بردنش نزد مشتری کرایه و اجرتی لازم نمی­ گردد، مثلاً مشک یا مروارید خریداری نمود که بردنشان نزد مشتری سنگین نبود، آن وقت مشخص نمودن، مکان ضروری نیست، هر نقطه­ ای تحویل گردد، درست است. اگر مطابق با شرایط فوق، معامله سلم صورت گرفت، درست است؛ وگرنه معامله ناجایز می گردد. (فتاوی هندیه ج2 ص399)

در مورد چیزهایی که بیع سلم در آن ها جایز است

* بجز بر گندم در چیزهای دیگر که کیفیت آنها مشخص گردد و هنگام تحویل، نزاع و اختلاف به وجود نیاید، معامله­ ی سلم درست است مانند تخم مرغ، خشت، لباس و ... البته شرط این است که نوع و صنعت آن جنس کاملاً مشخص گردد، و هیچگونه ابهامی در آن باقی نماند.( هدایة ج3 ص101)

در صورت مجهول بودن مبیع سلم فاسد می گردد

* اگر شخصی مبلغ 1000 تومان جهت حمل مقداری هیزم یا چند کیسه گونه ای کاه سفید داد، تا زمانی که نوع هیزم و اندازه اش و نوع کیسه گونی مشخص نگردد، معامله درست نمی­ باشد، اگر این معامله با وزن باشد، درست است. (هدایة ج3)

شرطی دیگر برای جواز بیع سلم

* در بیع سلم، این نیز شرط است که آن جنسی که جهت معامله مورد نظر است، در بازار نباشد. اگر در این مدت این جنس کلاً نایاب گردیده و صادر نمودن این جنس از جایی دیگر هم دشوار شد، در آن صورت بیع سلم باطل می­ گردد.( فتاوی هندیة ج3 ص95)

گذاشتن این شرایط در بیع سلم درست نیستند

* اگر هنگام معامله، مشتری در قرارداد چنین ذکر نمود در فصل درو، در فلان ماه از تو گندم جدید می­گیرم یا گندم فلان زمین را از تو می­ خواهم، این معامله جایز نیست، نباید چنین شرط گذاشته شود؛ زیرا وقت مقرر، فروشنده اختیار دارد که گندم جدید بدهد یا قدیم، ولی اگر هنگام معامله گندم جدید درو شده، آن وقت شرط جدید هم درست است. (رد مختار ج4 ص319)

در بیع سلم عوض مبیع چیزی دیگر گذاشتن درست نیست

* اگر شخصی بیع سلم برای گندم کرد و وقت در نظر گرفته شده به پایان رسید و هنوز فروشنده گندم ها را تحویل نداده، و تصمیم دادن آن­ها را هم ندارد، مشتری نمی­ تواند بگوید عوض آنها نخود یا چیزی دیگر بده و برای مشتری هم جایز نیست که عوض آنها چیزی دیگر بخرد؛ در این صورت مشتری او را بیشتر مهلت دهد یا پولش را پس گیرد، اگر خواستند معامله فسخ گردد، یا آن جنس کمیاب گردید، باید پول خود را پس گیرد، عوض این پول چیزی گرفتن از او ناجایز است، اگر خواست از او چیزی بخرد، نخست پولش را از او گرفته و مجدداً با او معامله کند. (رد مختار ج4 ص224)