شرح حال ایشان در تذکرة الاولیاء چنین آمده است که مادر وی از موالی (کنیز آزاده شده) ام سلمه همسر گرامی پیامبر(ص) بود و چون مادرش به کار مشغول می شد، حسن گریه می کرد. ام سلمه(رض) سینه در دهانش می نهاد و چون می مکید، چند قطره شیر بیرون می آمد. عطار(رح) تصریح کرده است: «چندان هزار برکات که حق از او پدید آورد، همه از اثر شیر ام سلمه(رض) بود».
شیخنا و مولانا ابوسعید حسن بن ابی‌الحسن یسار بصری (قدّس الله روحه) از چهره های بسیار مهم، ارزشمند و تأثیرگذار در تاریخ تصوّف اسلامی شمرده می شود. از او معمولاً با عنوان پایه گذار و سر سلسله تصوّف اسلامی یاد شده است. بزرگمردی است که اگر بخواهیم همه ابعاد شخصیت و زندگی شان را بشکافیم می بایست مجلداتی بسیار به آن اختصاص دهیم. فی الواقع نمی توان درباره تاریخ عرفان و تصوّف اسلامی سخن گفت و از نقش بارز شیخ حسن بصری(رح) در این زمینه یاد نکرد.
او در سال 21 هجری متولد شد. نقل است که چون حسن به دنیا آمد، او را نزد حضرت عمر(رض) آوردند. حضرت عمر(رض) گفت: «سموه حسنا فانه حسن الوجه» او را حسن نام گذارید که نیکو روی است.
شرح حال ایشان در تذکرة الاولیاء چنین آمده است که مادر وی از موالی (کنیز آزاده شده) ام سلمه همسر گرامی پیامبر(ص) بود و چون مادرش به کار مشغول می شد، حسن گریه می کرد. ام سلمه(رض) سینه در دهانش می نهاد و چون می مکید، چند قطره شیر بیرون می آمد. عطار(رح) تصریح کرده است: «چندان هزار برکات که حق از او پدید آورد، همه از اثر شیر ام سلمه(رض) بود».
وی را اغلب شرح حال نگاران، از زمره «تابعین» برشمرده اند. خود حسن بصری(رح) می‌گوید که: «من هفتاد تن از اصحاب جنگ بدر را دیده ام که جز پشمینه، جامه دیگری نداشتند». ابن حجر عسقلانی(رح) در کتاب معتبر الاصابه که جامع ترین منبع برای شناخت صحابه است، حسن بصری(رح) را جزء آنان نیاورده است.
حسن(رح) در «وادی القری» بزرگ شد و سپس در سال 37 هجری به مدینه بازگشت و در سال 38 به بصره رفت و در آنجا مستقر شد.
البته ایشان به نام «صوفی» خوانده نمی شده است، ولی از آن جهت جزء صوفیه شمرده می شود که:
1) کتابی تألیف کرده به نام «رعایة حقوق الله» که می تواند اولین کتاب تصوف شناخته شود.
2) خود عرفا، بعضی از سلاسل طریقت را به حسن بصری(رح) می رسانند، مانند سلسله مشایخ ابوسعید ابوالخیر(رح).
3) بعضی از حکایات که نقل شده است، می رساند که حسن بصری(رح) عملاً جزء گروهی بوده است که بعدها نام متصوفه یافتند.
حسن بصری(رح) از فقهای طراز اول، امام التابعین و بزرگ محدثان به حساب می آید. در وصف وی گفته اند: «وی مردی جامع و عالمی بلند مرتبه و فقیه و امین و مورد اعتماد و زاهد و پارسا و دارای دانشی گسترده و سخن آور بوده است.» او را در سیره شبیه یاران پیامبر(ص) و در اندیشه شبیه عمر بن خطاب(رض) دانسته اند.
حسن بصری(رح) را یکی از عباد و زهاد هشتگانه دانسته اند؛ به طوری که اهل عرفان و تصوف هم چنین اکثر مشایخ اهل عرفان، خود را به او منتسب می نمایند و حسن را در سلسله ی مشایخ سرآمد می دانند و معتقدند که او خرقه از حضرت علی(رض) گرفته است. در واقع او به عنوان یکی از زاهدان برجسته ی قرن اول به شمار می آید.
حسن بصری(رح) جلسات موعظه داشت و همه ی عرفای بصره نزد او می آمدند و سخنان او را می شنیدند. نقل شده که در منزلش، مجلس خاص داشت که در آن جز در معانی زهد و پارسایی و علوم باطن سخن نمی گفت. تمام سخنان محفل او از جهان آخرت بود و پس از نقل داستان های آموزنده دست های خود را برای دعا بلند می کرد.
سرانجام پس از حدود 90 سال عمر با برکت در سال 110 هـ . ق دار فانی را وداع گفت. زیارت گاه ایشان در بصره مورد توجه خاص و عام است.
